Το ιστορικό παρελθόν των βυζαντινών πόλεων: η ρητορική παράδοση και η αναδυόμενη ελληνική ταυτότητα (13ος- 15ος αι.)

Abstract

The subject of this study is the historical past of the byzantine cities, as expressed in the praises and laudatory descriptions (ekphrasis) of the cities in the 13th-15th c. The main question that has been raised is what past (Byzantine or ancient Greek) the Byzantines put forward at this time and in which topics have sought to provide answers through their historical narration. This was based on ancient rhetoric, especially in Menandros, which formed a model for the form and content of the genos, that is, the past of the city. The study of praises revealed that various factors, such as the relation between the emperor and the citizens, the relationship of Byzantium with other states, the distance of a provincial city from the central power, the autonomy of cities, etc., have contributed to the historical reconstruction of the past of Byzantine cities, which was useful for putting the Byzantine scholars on contemporary political and ideological issues. It is concluded that Rome and Athens, Constantine the Great and Alexander the Great, became symbols of the Byzantine and ancient Greek world, in which the historical continuity of the Byzantines was sought. Rome symbolized the imperial tradition, while Athens the ancient Greek origin and the Greek virtues. Depending on the ideology expressed by each scholar, the historical origins of Byzantium were placed in one or the other historical world and/or both. The 13th century emphasized the blending of classical education and Christian discourse, following the ideas expressed in the 11th-12th centuries, while in the 14th century the scholars expressed their thoughts more deeply about their relationship with the ancient Greek world. At the same time, an ideological stream emerged, which revealed the direct genealogical relationship of the Byzantines with the ancient Greeks (Greek genos) as determined by the rhetorical tradition. In the 15th century previous ideological orientations evolved into two ideological trends, "Greco-Roman ideology" and "καθ’ ημάς ιδεολογία". The first respondents argued that they had the Greek genos from the ancient Greeks in the context of a historical world identified as Greco-Roman and ignored the Orthodox Christian doctrine to achieve the Union of Churches. On the contrary, the supporters of the "καθ’ ημάς ιδεολογίαν" opposed the Orthodox Christian doctrine, for the καθ’ ημάς οικουμένη that defended themselves was overcome by the prospect of historical unification with the West and the freedom of thought of the man of the Renaissance. At the beginning of the 14th century Theodores Metochites in his Byzantios still claimed for the Byzantium the succession from Rome, and a century later Manuel Chrysoloras in the Comparison of Old and New Rome claimed the succession from the ancient Greeks and Alexander the Great.

Αντικείμενο της παρούσας μελέτης αποτελεί το ιστορικό παρελθόν των πόλεων του Βυζαντίου, όπως αυτό εκφράζεται στα εγκώμια και στις εγκωμιαστικές εκφράσεις πόλεων του 13ου-15ου αι. Το κύριο ερώτημα που τέθηκε είναι ποιο παρελθόν (βυζαντινό ή αρχαίο ελληνικό) πρόβαλαν οι Βυζαντινοί αυτήν την περίοδο και σε ποια θέματα επεδίωξαν να δώσουν απαντήσεις μέσα από την αφήγηση της ιστορικής τους αναδρομής. Αυτή στηρίχθηκε στην αρχαία ρητορική, κυρίως στον Μένανδρο που διαμόρφωσε ένα πρότυπο για τη μορφή και το περιεχόμενο του γένους, δηλαδή του παρελθόντος της πόλης. Από τη μελέτη των εγκωμίων προέκυψε ότι διάφοροι παράγοντες, όπως η σχέση του αυτοκράτορα και των υπηκόων, η σχέση του Βυζαντίου με άλλα κράτη, η απόσταση μιας επαρχιακής πόλης από την κεντρική εξουσία, η αυτονομία πόλεων κ.ά., συνετέλεσαν στην ιστορική ανασύνθεση του παρελθόντος των βυζαντινών πόλεων που ήταν χρήσιμο για να τοποθετηθούν οι βυζαντινοί λόγιοι σε σύγχρονα πολιτικά και ιδεολογικά ζητήματα. Συμπεραίνεται ότι η Ρώμη και η Αθήνα, ο Μέγας Κωνσταντίνος και ο Μέγας Αλέξανδρος, έγιναν σύμβολα του βυζαντινού και του αρχαίου ελληνικού κόσμου, στους οποίους αναζητήθηκε η ιστορική συνέχειά των Βυζαντινών. Η Ρώμη συμβόλιζε την αυτοκρατορική παράδοση, ενώ η Αθήνα την αρχαία ελληνική καταγωγή (ελληνικό γένος) και τις ελληνικές αρετές. Ανάλογα με την ιδεολογία που εξέφρασε ο κάθε λόγιος οι ιστορικές καταβολές των Βυζαντινών τοποθετούνταν στον ένα ή στον άλλο ιστορικό κόσμο ή/και στους δύο. Τον 13ο αι. τονίσθηκε ο συγκερασμός της κλασικής παιδείας και του χριστιανικού λόγου, απόρροια των ιδεών που είχαν εκφραστεί από τον 11ο -12ο αι., ενώ τον 14ο αι. οι λόγιοι εξέφρασαν πιο έντονα τις σκέψεις τους για τη σχέση τους με τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Ταυτόχρονα διαμορφώθηκε ένα ιδεολογικό ρεύμα, το οποίο πρόβαλε την άμεση γενεαλογική σχέση των Βυζαντινών με τους αρχαίους Έλληνες (ελληνικό γένος) όπως προσδιορίστηκε από τη ρητορική παράδοση. Τον 15ο αι. οι προηγούμενες ιδεολογικές κατευθύνσεις εξελίχθηκαν σε δύο ιδεολογικά ρεύματα, την «ελληνορωμαϊκή ιδεολογία» και την «καθ’ ημάς ιδεολογία». Οι εκφραστές της πρώτης υποστήριξαν ότι διέθεταν το ελληνικό γένος από τους αρχαίους Έλληνες, στο πλαίσιο ενός ιστορικού κόσμου που προσδιορίστηκε ως ελληνορωμαϊκός και αγνόησαν το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα για να επιτύχουν την Ένωση των Εκκλησιών. Αντίθετα οι υποστηρικτές της «καθ’ ημάς ιδεολογίας» αντέταξαν το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα, γιατί η καθ’ ημάς οικουμένη που υπερασπίζονταν είχε ξεπεραστεί από την προοπτική της ιστορικής ενοποίησης με τη Δύση και την ελευθερία της σκέψης του ανθρώπου της Αναγέννησης. Στις αρχές του 14ου αι. ο Θεόδωρος Μετοχίτης στον Βυζάντιο διεκδικούσε ακόμα για το Βυζάντιο τη διαδοχήν από τη Ρώμη, ενώ έναν αιώνα αργότερα ο Μανουήλ Χρυσολωράς στη Σύγκριση της Παλαιάς και Νέας Ρώμης διεκδικούσε τη διαδοχήν από τους αρχαίους Έλληνες και τον Μέγα Αλέξανδρο.