Κοινωνικές και οικονομικές διαστάσεις της εγκατάστασης στην ύπαιθρο κατά την περίοδο της κρίσης: ποσοτικές και ποιοτικές προσεγγίσεις

Abstract

Migration is a field of study with rich bibliographical and research background. It is a phenomenon that has been studied extensively, but its multidimensional nature makes it timeless and allows its ongoing exploration. Population and spatial balances are constantly changing, new cultural and social landscapes and living standards are emerging, and new forms of mobility are arising, driven by a multitude of causes and incentives. Economic conditions also differentiate the phenomenon from a spatial point of view, enhancing the dynamics of internal flows (Bayona-I-Carrasco et al., 2015). History has taught that the effects of economic recessions on the migration are complex and difficult to predict (Castles, 2009), while according to previous economic crises, the final consequences will be seen after years. (Koser, 2009).In Greece, the migration issue and, more specifically, internal migration has received a lot of attention for many decades. Recent studies on internal migration (on a large spatial scale) highlight the trend of the Greek population moving from urban to rural areas as a phenomenon in progress but of limited intensity compared to other European countries (Duquenne, 2009; Gkartzios, 2013). At a regional level (NUTS 2), the migration balance for the period between 1/12/09 and the date that the last population census was conducted (2011) shows that Attica and Thessaloniki are the only areas with a negative balance, while all the other regions show a slightly positive or clearly positive balance (particularly the island regions). This result tends to indicate a possible exit from the two major urban centers to other areas.The financial crisis faced by Greece since 2008 has turned the phenomenon of moving in the countryside into a potentially dynamic pillar of internal migration. The literature on the return of Greeks in the countryside during the crisis is enriched with the results of field surveys where internal migrants attribute their relocation to the countryside in the economic crisis (Gkartzios et al., 2017; Remoundou et al., 2016), given the fact that the rural areas has created expectations for opportunities and solidarity in the urban population (Anthopoulou et al., 2017).Looking at the evolutions in the period 2001-2011 in order to highlight regions of the Greek countryside with real population flows, the interpretative factors in the choice of the migratory destination were sough, from the perspective of the potential migrants. The approach of the phenomenon was based on the analysis of the results of population censuses based on the distribution of the population by place of residence in a census period. Based on the objective searches of migrants, given their age structure, the main types of municipalities that have advantages or potential prospects for settlement were evaluated. The approach to the research questions was carried out using two complementary statistical tools. The multi-criteria method of analysis (factorial analysis) depicts the geographical, population, cultural, social and economic characteristics of the spatial units in order to determine the factors that make an area attractive from the migrant's perspective. Cluster analysis classifies spatial units with increased inflow intensity, based on migratory factors and age profiles of migrants, to provide complex spatial patterns of population settlement in the countryside.Finally, Foresight Methods are used to try and develop a longer-term framework, beyond the usual constraints of the present, where possible strategic choices can be thought of. On the axis of the prevailing conditions in the external environment and the factors of attraction of the Greek countryside, attempts were made to create scenarios with the ultimate aim of revealing the prospects for the establishment of Greeks in the countryside over a 10-year horizon, with a dual goal; on one hand, to find out whether the return in the countryside is a phenomenon established in Greece under conditions of economic crisis, and on the other hand, to see what the most likely scenarios and prerequisites are, for this return to the countryside to last forever.

Η μετανάστευση αποτελεί ένα πεδίο μελέτης με πλούσιο βιβλιογραφικό και ερευνητικό υπόβαθρο. Ως φαινόμενο έχει μελετηθεί επανειλημμένα, ωστόσο η πολυδιάστατη φύση του το καθιστά διαχρονικό και ορθώς επιτρέπει τη διαρκή διερεύνησή του. Οι πληθυσμιακές και χωρικές ισορροπίες μεταβάλλονται διαρκώς, ανακύπτουν νέα πολιτιστικά και κοινωνικά τοπία και πρότυπα διαβίωσης, και προκύπτουν νέες μορφές κινητικότητας που υποκινούνται από πλήθος αιτιών και κινήτρων. Οι οικονομικές συνθήκες διαφοροποιούν εξίσου το φαινόμενο από χωρική άποψη, ενισχύοντας τη δυναμική των εσωτερικών ροών (Bayona-I-Carrasco et al., 2015). Η ιστορία έχει διδάξει πως οι επιπτώσεις των υφέσεων στην οικονομία στον τομέα της μετανάστευσης είναι πολύπλοκες και δύσκολο να προβλεφθούν (Castles, 2009), ενώ σύμφωνα με τις προηγούμενες οικονομικές κρίσεις οι οριστικές συνέπειες θα διαφανούν μετά από χρόνια (Koser, 2009).Στην Ελλάδα, το μεταναστευτικό ζήτημα και πιο ειδικά η εσωτερική μετανάστευση αποτέλεσε αντικείμενο αυξημένου ενδιαφέροντος για πολλές δεκαετίες. Πρόσφατες μελέτες που αφορούν στην εσωτερική μετανάστευση (σε μεγάλη χωρική κλίμακα), αναδεικνύουν τις τάσεις μετακίνησης του ελληνικού πληθυσμού από αστικές περιοχές στην ύπαιθρο ως φαινόμενο υπό εξέλιξη, ωστόσο περιορισμένης έντασης συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκές χώρες (Ντυκέν, 2009; Gkartzios, 2013). Σε επίπεδο περιφέρειας (NUTS 2), το μεταναστευτικό ισοζύγιο κατά την περίοδο 31/12/09 έως την ημερομηνία διεξαγωγής της τελευταίας απογραφής πληθυσμού (2011), καταδεικνύει ότι η Αττική και η Θεσσαλονίκη είναι οι μόνες περιοχές με αρνητικό ισοζύγιο, ενώ όλες οι υπόλοιπες περιφέρειες παρουσιάζουν ελαφρώς θετικό ή σαφώς θετικό ισοζύγιο (ιδιαίτερα οι νησιωτικές περιοχές). Αυτό το αποτέλεσμα τείνει να υποδεικνύει μια πιθανή έξοδο από τα δύο κύρια αστικά κέντρα προς άλλες περιοχές.Η οικονομική κρίση που αντιμετωπίζει η Ελλάδα από το 2008 μετέτρεψε το φαινόμενο της εγκατάστασης στην ύπαιθρο σε έναν δυνητικά δυναμικό πυλώνα της εσωτερικής μετανάστευσης. Η βιβλιογραφία της εγκατάστασης των Ελλήνων στην ύπαιθρο κατά την περίοδο της κρίσης εμπλουτίζεται με τα αποτελέσματα ερευνών πεδίου όπου οι εσωτερικοί μετανάστες αποδίδουν την μετεγκατάστασή τους στην ύπαιθρο στην οικονομική κρίση (Gkartzios et al., 2017; Remoundou et al., 2016), δεδομένου ότι ο αγροτικός χώρος δημιούργησε προσδοκίες για ευκαιρίες και αλληλεγγύη στον αστικό πληθυσμό (Anthopoulou et al., 2017).Εξετάζοντας τις εξελίξεις κατά την περίοδο 2001-2011 προκειμένου να αναδειχθούν περιοχές της ελληνικής υπαίθρου με πραγματικές ροές εγκατάστασης πληθυσμού, αναζητήθηκαν οι ερμηνευτικοί παράγοντες, από την οπτική του εν δυνάμει μετανάστη, στην επιλογή του μεταναστευτικού προορισμού. Η προσέγγιση του φαινομένου βασίστηκε στην ανάλυση των αποτελεσμάτων των απογραφών πληθυσμού, βάσει της κατανομής του πληθυσμού κατά τόπο διαμονής σε μία απογραφική περίοδο. Με βάση τις αντικειμενικές αναζητήσεις των μεταναστών δεδομένης της ηλικιακής δομής τους, αξιολογήθηκαν οι κύριοι τύποι δήμων που εμφανίζουν πλεονεκτήματα ή δυνητικές προοπτικές εγκατάστασης, Η προσέγγιση των ερευνητικών ερωτημάτων πραγματοποιήθηκε με τη χρήση δύο στατιστικών εργαλείων, συμπληρωματικών μεταξύ τους. Με την πολυκριτηριακή μέθοδο ανάλυσης (παραγοντική ανάλυση) αποτυπώνονται τα γεωγραφικά, πληθυσμιακά, πολιτισμικά, κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά των χωρικών ενοτήτων, προκειμένου να καθοριστούν οι παράγοντες που καθιστούν ελκυστική μια περιοχή από την οπτική του μετανάστη. Η ανάλυση κατά συστάδες ταξινομεί τις χωρικές ενότητες που παρουσιάζουν αυξημένη ένταση εισροών, με βάση τους ερμηνευτικούς παράγοντες της μετανάστευσης και το ηλικιακό προφίλ των μεταναστών, ώστε να προκύψουν τα σύνθετα χωρικά μοτίβα εγκατάστασης πληθυσμού στην ύπαιθρο.Τέλος, μέσα από Μεθόδους Προοπτικής Διερεύνησης επιδιώκεται να αναπτυχθεί ένα πιο μακροπρόθεσμο πλαίσιο, πέρα από τους συνήθεις περιορισμούς του παρόντος, μέσα στους οποίους να υπάρξει σκέψη για πιθανές στρατηγικές επιλογές. Στον άξονα των συνθηκών που επικρατούν στο εξωτερικό περιβάλλον και των παραγόντων έλξης της ελληνικής υπαίθρου, έγινε απόπειρα να δημιουργηθούν σενάρια με απώτερο σκοπό να διαφανούν οι προοπτικές της εγκατάστασης των Ελλήνων στον ύπαιθρο χώρο σε ορίζοντα 10 ετών, με διττό στόχο. Αφενός να διαφανεί εάν η εγκατάσταση στην ύπαιθρο αποτελεί ένα φαινόμενο που εδραιώθηκε στην Ελλάδα υπό συνθήκες οικονομικής κρίσης και αφετέρου να διαφανεί ποια είναι τα πιο πιθανά σενάρια και ποιες οι προϋποθέσεις ώστε αυτή η επιστροφή στην ύπαιθρο να διαρκέσει στο διηνεκές.