Κοινωνία και κρατικές δομές στη Βαλκανική Χερσόνησο (13ος-15ος αι.): η Σερβία των Νεμάνια και η Βουλγαρία των Ασέν

Abstract

The historical analysis of the spatio-temporal characteristics of the late-medieval Christian state formations and the structural social particulars of Bulgaria and Serbia in the Peninsula of Aimos, being the objective of this dissertation, is approached by means of a critical research of the evolution of the pivotal phenomenon of their fragmentation in its four main dimensions, namely the political, economic, social and ideological one –an approach that has not engaged the respective research in a comparative manner. In parallel to them, the diplomatic, geopolitical, military and ecclesiastical conjunctions, which instigated the emergence of the two influential local hegemonic powers (the Bulgarian Asenids and the Serbian Nemanjids), are analyzed in Part A: The different types of powers (political –aristocratic/ noble–, military, economic and ecclesiastical) assigned to each prominent representative of the said rising families or to rival social groups, when allied with the orthodox Byzantine Empire or the Roman Catholic forces, showcased, from the 12th c. onwards, the local forces’ crucial involvement in the power grid of the period under analysis as well as the conditions under which the new type of local control was exercised in claimed or occupied lands of strategic and economic importance.On the basis of the said new conditions of social formation and competition, in Part B, the structures and agents of the new or newer powers that emerged locally are examined synchronically and diachronically until the 15th century, along with the means used by the former and the secular or ecclesiastical relations that imposed and/or stabilized them –namely, the constituents of the state in the Middle Ages. Thus, the rationale of the broader system in which the said loci of power emerged and were even maintained occasionally, despite their dispersion and/or weakening, is deciphered. The translation and mapping of ostensibly miscellaneous contemporary Byzantine, Latin, Bulgarian, Serbian and Russian sources shed light on both the details of the afore-described advanced framework and the conditions of its entanglement with the ongoing Islamic invasion, which was based on the pre-existing fragmentation while intensifying it. Despite the sources’ morphological segregation by genres (chronicles, decrees, canons, hagiographies, coins, monumental depictions, etc.) and their loading with symbolisms and idealized or redefined sequences of events, their conjoint examination proved them to be the initial recast of a specific orthodox, state ideology, at the command of the aforementioned representatives, relatives and allies. Through the latter and using exemplary cases, in Part C, the way the characteristics of the fragmented powers were enshrined in the dominant model is illustrated along with the fact that it resulted in the preservation of a wider unified historical and ideological framework in the Byzantine-Slavic world.

Η ιστορική έρευνα των χωρο-χρονικών ιδιαιτεροτήτων των υστερο-μεσαιωνικών χριστιανικών κρατικών σχηματισμών και των δομικών κοινωνικών ιδιαιτεροτήτων της Βουλγαρίας και Σερβίας στη Χερσόνησο του Αίμου, ως στόχος της παρούσας διατριβής, προσεγγίστηκε μέσω της κριτικής διερεύνησης της εξέλιξης του κεντρικής σημασίας φαινομένου του κερματισμού τους στις τέσσερις βασικές του διαστάσεις, πολιτική, οικονομική, κοινωνική και ιδεολογική –οπτική που δεν έχει απασχολήσει την έρευνα συγκριτικά. Παράλληλα με αυτές, στο Α΄ Μέρος εξετάζονται οι διπλωματικές, γεωπολιτικές, στρατιωτικές κι εκκλησιαστικές συγκυρίες που προκάλεσαν την ανάδειξη των δυο ισχυρότερων τοπικών ηγεμονικών δυνάμεων (βούλγαροι Ασέν και σέρβοι Νεμάνια): Οι διαφορετικοί τύποι εξουσιών (πολιτική –ευγένειας/ αριστοκρατική–, στρατιωτική, οικονομική και εκκλησιαστική) που ανατίθεντο σε κάθε σημαίνοντα εκπρόσωπο των ανερχόμενων δυναστειών ή σε αντίπαλες κοινωνικές ομάδες όταν συμμαχούσαν με την ορθόδοξη βυζαντινή αυτοκρατορία ή τις ρωμαιοκαθολικές δυνάμεις, ανέδειξαν, από το 12ο αι., την καταλυτική εμπλοκή των τοπικών δυνάμεων στο πλέγμα εξουσιών της περιόδου και τους όρους άσκησης του νέου τύπου (τοπικού ή μη) ελέγχου σε διεκδικούμενες ή κατεχόμενες θέσεις με στρατηγική και οικονομική σημασία.Βάσει των νέων αυτών όρων κοινωνικής συγκρότησης και ανταγωνισμού, στο Β΄ Μέρος εξετάζονται, στη συγχρονία και τη διαχρονία έως το 15ο αι., οι επιμέρους δομές και φορείς των νέων ή νεότερων εξουσιών που προέκυπταν τοπικά, τα μέσα που χρησιμοποίησαν και οι κοσμικές ή εκκλησιαστικές σχέσεις που τις επέβαλαν ή/και σταθεροποίησαν –ό,τι αποτελεί στο μεσαίωνα το κράτος. Αποκρυπτογραφείται έτσι η λογική του ευρύτερου συστήματος εντός του οποίου αναδεικνύονταν και ενίοτε συντηρούνταν οι εν λόγω εστίες, παρά τη διασπορά ή/και αποδυνάμωσή τους. Οι λεπτομέρειες του εξελιγμένου αυτού πλαισίου και οι συνθήκες διαπλοκής του με την εν ροή ισλαμική επέλαση, που στηρίχτηκε στην προϋπάρχουσα διάσπαση εντείνοντάς τη, φωτίζονται με τη μετάφραση και χαρτογράφηση φαινομενικά ετερόκλητων σύγχρονων βυζαντινών, λατινικών, βουλγαρικών, σερβικών και ρωσικών αφηγήσεων. Παρά τη μορφολογική διατύπωσή τους κατά είδη (χρονογραφίες, διατάγματα, κανόνες, αγιογραφίες, νομίσματα, μνημειακές απεικονίσεις κ.ά.) και τη φόρτισή τους με συμβολισμούς και ιδεατές ή αναπροσδιορισμένες αλληλουχίες συμβάντων, η συνεξέτασή τους απέδειξε ότι αποτέλεσαν πρώτες (επ)αναδιατυπώσεις συγκεκριμένης ορθόδοξης κρατικής ιδεολογίας, κατ’ εντολή των αναφερθέντων εκπροσώπων, συγγενών και συμμάχων. Μέσω και αυτής, στο Γ΄ Μέρος, επεξηγείται παραδειγματικά πως τα χαρακτηριστικά των κερματισμένων εξουσιών, έχοντας εγκολπωθεί στο κυρίαρχο μοντέλο, επέτρεψαν τη διατήρηση ευρύτερου ενιαίου ιστορικού και ιδεολογικού πλαισίου στο βυζαντινο-σλαβικό κόσμο.