Ανάπτυξη μεθοδολογίας συμμετοχικού σχεδιασμού με χρήση νέων τεχνολογιών στην αρχιτεκτονική τοπίου και εφαρμογή στη σχολική αυλή

Abstract

School landscapes constitute a micro scale representation of features and actions of public space. The schoolyard, a hybrid structure of public space and indispensable part of the school landscape, consists of forms, activities, actions, and behaviors, which are precisely organized and interrelated. Destined to be a learning environment, the Greek schoolyard appears to be standardized, with repetitive patterns, low-level complexity and a lack of functional flexibility. It is normally created without taking into consideration the opinion of the school community, and it is based only on standards and typologies. There is a need to re-define the schoolyard in a more holistic approach through the promotion of an inter-scientific collaboration between landscape architects, educators, teachers and children for the decision-making on multiple levels and for the school’s landscape sustainability. The current doctoral research attempts to negate the contemporary schoolyard transformation process by developing a methodology of participatory landscape design centered on children being the dominant users of the schoolyard. The proposed methodology of participatory landscape design is a complex one and adopts strategies from the field of Environmental Education and Landscape Architecture. The primary aim is achieving the participation of all children in the environmental and educational re-design of their schoolyard through the investigation of their landscape preferences, socio-spatial behavior and attitude towards the organization and management of the schoolyard. The methodology assists the children in becoming familiar with the available tools in order to apply the processes of participatory landscape design. The methodology aims at the strengthening of children’s environmental awareness and sensibility, at their exposure to landscape notions, at their acquisition of skills and cultivation of attitudes and, finally, at their contribution and participation to the decision-making process (along with teachers and landscape architects) related to the schoolyard’s redesign. In parallel, it is of high importance in this process, the pursuit of personal interests and goals - direct or indirect - which derives from the participatory process itself. This specific methodology follows seven stages with separate targets. It starts with the exploration of the the school’s community attitude through tools and techniques, such as “brainstorming”, a version of the PMI and “brainwriting” techniques, and continues onto the landscape site analysis and synthesis. This is followed by the participatory drawing, the “draw-and-tell” technique, the visual and oral material aimed at the environmental awareness and the design in the open source drawing software (Tux Paint), adapted to the research needs. The participatory process, after the selection of the students’ digital drawings based on a collective process, ends up with the creation of the schoolyard’s functional diagram by the participants, i.e., students, teachers, school director and the landscape architect-researcher. This methodology was applied to a primary school with the active participation of the students in the last two grades. A qualitative and quantitative analysis of the results took place at all stages of the research. The students expressed three elements: their discontent with the existing situation regarding their schoolyard, a genuine interest in the re-design of the schoolyard and finally a desire to actively participate. Although the answers to the questionnaires and the participatory drawings made the reproduction of a predetermined perception of the schoolyard by the students apparent, it was further altered dramatically when the students were provided with stimuli related to visual and oral environmental material and digital means of schoolyard design reproduction. The landscape functional diagram, being a product of collective processes, presents a green schoolyard with experiential, collaborative and communicational practices exceeding stereotypes. The multimodal series of children-centered practices, such as participation, collaboration, collective effort and esprit de corps, led the creation of new patterns defying common shapes and stereotypes of spatial schoolyard design. The students’ simulated landscape design practices, cultivated attitudes and skills for their personal and collective responsibility on environmental issues, gained spatial knowledge and empowered values vital to their attitude as active citizens of a participatory society.

Το σχολικό τοπίο αποτελεί πυκνωτή χαρακτηριστικών και ενεργειών του δημόσιου χώρου. Η σχολική αυλή, υβριδική κατασκευή του δημόσιου χώρου και αναπόσπαστο τμήμα του σχολικού τοπίου, συγκροτείται από μορφήματα, δραστηριότητες, πράξεις και συμπεριφορές, που οργανώνονται και συσχετίζονται μεταξύ τους. Αν και προορίζεται ως χώρος αγωγής, η ελληνική σχολική αυλή εμφανίζεται τυποποιημένη, με επαναλαμβανόμενα μοτίβα, με χαμηλό βαθμό πολυπλοκότητας και με απουσία λειτουργικής ευελιξίας. Δημιουργείται, κατά κανόνα, χωρίς τη γνώμη της σχολικής κοινότητας και με βάση μόνο προδιαγραφές και τυπολογίες. Στο πλαίσιο, όμως, επαναπροσδιορισμού της σχολικής αυλής επιβάλλεται η σύνθετη προσέγγιση με τη διεπιστημονική συνεργασία αρχιτεκτόνων τοπίου, παιδαγωγών, εκπαιδευτικών και παιδιών για τη λήψη αποφάσεων σε πολλαπλά επίπεδα και τη βιώσιμη διαχείριση του τοπίου της. Η εργασία αυτή προσπαθεί να ανατρέψει τη σημερινή διαδικασία αναμόρφωσης της σχολικής αυλής αναπτύσσοντας μία μεθοδολογία συμμετοχικού σχεδιασμού του τοπίου με επίκεντρο τα παιδιά, τους φυσικούς χρήστες της. Η αναπτυχθείσα μεθοδολογία συμμετοχικού σχεδιασμού του τοπίου είναι σύνθετη και υιοθετεί στρατηγικές από το πεδίο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και της Αρχιτεκτονικής Τοπίου. Σκοπός της είναι η ενεργός εμπλοκή των παιδιών στον περιβαλλοντικό και παιδαγωγικό ανασχεδιασμό του αύλειου χώρου του σχολείου τους, μέσα από τη διερεύνηση των τοπιακών προτιμήσεων, της κοινωνικο-χωρικής συμπεριφοράς και της στάσης των παιδιών απέναντι στην οργάνωση και διαχείριση του χώρου της σχολικής αυλής. H μεθοδολογία στοχεύει στη γνωριμία και εφαρμογή από τα παιδιά διαδικασιών συμμετοχικού σχεδιασμού του τοπίου, στην ενδυνάμωση της περιβαλλοντικής τους ευαισθησίας, στην απόκτηση από αυτά νέων εννοιών και δεξιοτήτων, στην καλλιέργεια στάσεων και, τέλος, στον συσχεδιασμό και τη λήψη της τελικής απόφασης μαζί με τους ενήλικες (εκπαιδευτικούς και αρχιτέκτονα τοπίου) για διαμόρφωση της πρότασης ανασχεδιασμού της αυλής του σχολείου τους. Παράλληλος στόχος είναι η επίτευξη, κατά το δυνατόν, περισσότερων ατομικών ωφελειών - άμεσων και παράπλευρων - που εκπηγάζουν από την ίδια τη διαδικασία συμμετοχής. Η συγκεκριμένη μεθοδολογία πραγματοποιείται σε εφτά στάδια, καθένα από τα οποία έχει τον δικό του επιμέρους σκοπό, ο οποίος εξυπηρετεί τους κύριους στόχους της μεθοδολογίας. Εκκινεί με τη διερεύνηση των στάσεων της σχολικής κοινότητας, μέσα από εργαλεία και τεχνικές, όπως ο καταιγισμός ιδεών, μία παραλλαγή των τεχνικών PMI και «brainwriting», και συνεχίζει με την ανάλυση και σύνθεση του τοπίου, τη συμμετοχική ιχνογράφηση, την τεχνική «draw-and-tell», το οπτικοακουστικό υλικό για την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση και τη σχεδίαση σε ανοιχτού κώδικα λογισμικό ζωγραφικής σύνθεσης (Tux Paint), προσαρμοσμένο στις ανάγκες της έρευνας. Η συμμετοχική διαδικασία, μετά την επιλογή με δημοκρατικές διαδικασίες από τα παιδιά όλου του σχολείου των ψηφιακών σχεδίων που δημιούργησαν τα παιδιά που συμμετείχαν στην έρευνα, καταλήγει στη δημιουργία του λειτουργικού διαγράμματος της αυλής του σχολείου από τα συμμετέχοντα στην έρευνα παιδιά, τους εκπαιδευτικούς των τάξεων, τον διευθυντή του σχολείου και την αρχιτέκτονα τοπίου - ερευνήτρια. Η μεθοδολογία εφαρμόστηκε σε σχολείο Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης με συμμετοχή των παιδιών των δύο τελευταίων τάξεων. Σε όλα τα στάδια πραγματοποιήθηκε ποιοτική και ποσοτική ανάλυση των αποτελεσμάτων. Τα παιδιά εξέφρασαν τη δυσαρέσκειά τους με την υπάρχουσα κατάσταση του αύλειου χώρου του σχολείου τους, το ενδιαφέρον τους για την πραγματοποίηση των αλλαγών στον χώρο της αυλής και την επιθυμία κατάθεσης των ιδεών τους και συνεργασίας για τις αλλαγές αυτές. Μέσα από τις απαντήσεις των ερωτηματολογίων και των συμμετοχικών ιχνογραφημάτων ξεπρόβαλε η αναπαραγωγή της προκατασκευασμένης αντίληψης και σκέψης των παιδιών όσο αφορά την εικόνα της αυλής του ελληνικού σχολείου, η οποία άλλαξε δραστικά με την παροχή γνώσεων και ερεθισμάτων μέσω οπτικοακουστικού υλικού περιβαλλοντικού χαρακτήρα και σχεδίασης της αυλής με ψηφιακά μέσα αναπαράστασης. Το λειτουργικό διάγραμμα αρχιτεκτονικής τοπίου, προϊόν δημοκρατικών διαδικασιών και συνεργασίας όλων των εμπλεκομένων, παρουσιάζει μία πράσινη αυλή με βιωματικές, συνεργατικές και επικοινωνιακές δράσεις, που ξεπερνούν τους στερεότυπους συνειρμούς. Μέσα από μία πολυτροπική σειρά παιδοκεντρικών ενεργειών εφαρμόστηκαν διαδικασίες συμμετοχής, συνεργασίας, ομαδικού πνεύματος και δημοκρατίας για τη χωρική συγκρότηση της αυλής του σχολείου πέρα από στερεοτυπικά μοτίβα. Τα παιδιά εξομοίωσαν διαδικασίες έργων αρχιτεκτονικής τοπίου, καλλιέργησαν στάσεις και δεξιότητες για την ανάπτυξη της προσωπικής και συλλογικής ευθύνης σε θέματα του περιβάλλοντος, απέκτησαν γνώσεις και ενδυνάμωσαν αξίες για τη διαμόρφωσή τους ως ενεργών πολιτών μίας συμμετοχικής κοινωνίας.