Ψυχική ανθεκτικότητα σε παιδιά διαζευγμένων οικογενειών προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας: επαπειλητικοί και προστατευτικοί παράγοντες

Abstract

Scope: This study examined young (4 to 7 years old) children’s resilience under the stressors of parents’ divorce. Resilience was assessed by a set of components reflecting child’s well-being such as attention, emotional and behavioural regulation, ability to take initiatives, positive relationships with others, parents’ sensitive response to child’s needs and cooperation with school. An ecosystemic approach based on Bronfenbrenner’s theory and Kurdek’s model of divorce was adopted to investigate the relation between some of the major risk (e.g. parents’ hostility, stressful life events, parental stress) and protective (e.g. quality of parent-child relationship, supportive groups, parents’ life satisfaction) factors related with divorce and child’s emotional well-being. To examine the assumption that young children develop resilience during divorce, the sample was divided into two groups based on parents’ assessment: (a) children that were perceived as being more vulnerable to the stressors of divorce (38.5%), and (b) children perceived as coping well with life-challenging events (61.5%). The estimations were based on the level of competence and the degree of adversity experienced according to their parents’ perceptions. Finally, the study also aimed to explore which of the factors of the ecosystemic model of divorce can predict positive developmental outcomes for each group of children.Method: The study was conducted with a representative sample of 130 divorced parents from different regions in Greece. The questionnaire used was constituted of a cluster of scales, which were adjusted from former published instruments revealed from the relevant research literature. Results-Discussion: Data supported that parental affection, warm parent-child communication and the absence of parental stress were positively correlated to children’s emotional well-being. Intra-parental hostility before the divorce and child’s feeling of rejection by the parent who has child’s custody were related to less favourable outcomes (microsystem). The frequency of visits to the other parent and the supportive co-parenting were related to the children’s ability of emotional regulation and social competence (mesosytem). The availability of supportive social groups and parent’s life satisfaction, but not parents’ working condition, were positively related to children’s emotional well-being (exosystem). Regarding the concept of resilience, data showed that children whose parents did not express worries regarding their child’s ability to cope with the divorce scored higher in almost every measure of emotional well-being compared to children whose parents expressed worries for their child’s negative reactions. This effect was evident for at least one year after the divorce. Another important finding revealed that the parents of the “more resilient” children experienced less parental stress, had more supportive relationships with their ex-spouses, felt more satisfied with their lives and quarrelled less with their children. Among the factors which were found to have a major influence in predicting positive outcomes of emotional well-being for children who were at risk of coping with the stressors of divorce were: i) emotional proximity in parent-child relationships, ii) supportive relationship between ex-spouses, iii) absence of parental stress, iv) parents’ life satisfaction, and v) family supportive groups. On the contrary, i) stressful life events and ii) feelings of rejection predicted higher risk for vulnerability. For the group of children who succeeded in adjusting to the divorce the analysis showed that: i) life-changing events and ii) parents’ life satisfaction could improve the probability of better developmental outcomes, whereas i) feelings of rejection, ii) confrontational parent-child relationship and iii) parents’ hostility before divorce could negatively affect children’s emotional well-being.Conclusion: Τhe findings highlighted the necessity to understand the important role that predictive factors of divorce play on the developmental process and their implications to divorce intervention programs.

Σκοπός: H παρούσα διατριβή μελετά το ζήτημα της ψυχικής ανθεκτικότητας των μικρών παιδιών (ηλικίας από 4 έως 7 ετών) από διαζευγμένες οικογένειες, όπως αυτή συνάγεται από μετρήσεις ευεξίας που αφορούν την προσοχή, τον έλεγχο της διάθεσης και της συμπεριφοράς, την πρωτοβουλία, τη φιλοκοινωνική συμπεριφορά, την ευαισθησία ανταπόκρισης των γονέων και την συνεργασία με το σχολείο. Υιοθετήθηκε η οικολογική θεωρία του U. Bronfenbrenner και το μοντέλο του Kurdek για το διαζύγιο, ως κυρίαρχα θεωρητικά και μεθοδολογικά σχήματα, προκειμένου να διερευνηθεί η πιθανή σχέση μεταξύ διαφόρων επιβαρυντικών (π.χ. συγκρούσεις πριν το διαζύγιο, στρεσογόνα γεγονότα ζωής, γονικό στρες) και προστατευτικών (π.χ. σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας, κοινωνικά δίκτυα υποστήριξης, ικανοποίηση γονέα από τη ζωή) παραγόντων της διαδικασίας του διαζυγίου με τις παραπάνω μετρήσεις συναισθηματικής ευεξίας. Προς επίρρωση της εμφάνισης ανθεκτικής συμπεριφοράς στα παιδιά παρά την πίεση του διαζυγίου έγινε σύγκριση μεταξύ δυο ομάδων παιδιών τα οποία, βάσει των εκτιμήσεων των γονέων τους: (α) είτε παρουσιάζουν ενδείξεις για πιθανές δυσκολίες λόγω της μετάβασης στο διαζύγιο (38.5%) (β) είτε τα καταφέρνουν σχετικά ικανοποιητικά να αντεπεξέλθουν σε αυτό (61.5%). Απώτερο στόχο αποτέλεσε, να αναδυθεί η συνεισφορά της οικολογίας των ισχυρότερων παραγόντων του διαζυγίου στην πρόβλεψη θετικότερων αναπτυξιακών αποτελεσμάτων για τα παιδιά των δυο αυτών ομάδων. Μέθοδος: Ως προς την εμπειρική προσέγγιση, η έρευνα διεξήχθη με τη συμμετοχή 130 διαζευγμένων γονέων, από αντιπροσωπευτικές περιοχές της Ελλάδος. Για την άντληση των δεδομένων χορηγήθηκε, στους διαζευγμένους γονείς, ένα ερωτηματολόγιο το οποίο συμπεριελάμβανε μια δέσμη κλιμάκων που τροποποιήθηκαν ή/και αναπροσαρμόστηκαν για τις ανάγκες της μελέτης από ελληνόγλωσσα και ξενόγλωσσα ερευνητικά εργαλεία. Αποτελέσματα-Συζήτηση: Οι αναλύσεις έδειξαν ότι υπάρχουν θετικές συσχετίσεις μεταξύ κάποιων εκ των μετρήσεων της συναισθηματικής ευεξίας με την έκφραση στοργής, την καλή επικοινωνία του γονέα με το παιδί και τη μη επιβάρυνση του γονέα από την ανατροφή του παιδιού. Επίσης, παρατηρήθηκαν αρνητικές συσχετίσεις με τις συγκρούσεις των γονέων πριν το διαζύγιο και το αίσθημα απόρριψης του παιδιού από το γονέα που έχει την επιμέλεια (μικροσύστημα). Η επικοινωνία με τον άλλο γονέα και οι σχέσεις μεταξύ των διαζευγμένων γονέων (μεσοσύστημα) φάνηκε ότι σχετίζονται θετικά με την ικανότητα αυτορρύθμισης και την κοινωνική επάρκεια των παιδιών. Τέλος, τα δίκτυα κοινωνικής υποστήριξης και η ικανοποίηση του διαζευγμένου γονέα από τη ζωή, παρουσίασαν συνάφεια με την συναισθηματική ευεξία των παιδιών, αλλά όχι η εργασιακή δραστηριότητα του γονέα (εξωσύστημα). Επίσης, υπό το φως της έννοιας της ανθεκτικότητας, προέκυψε πως, τουλάχιστον ένα χρόνο μετά το διαζύγιο, τα παιδιά των οποίων οι γονείς δεν εξέφρασαν ανησυχία για πιθανές δυσχέρειες λόγω διαζυγίου συγκέντρωσαν υψηλότερη βαθμολογία στις περισσότερες μετρήσεις συναισθηματικής ευεξίας, συγκριτικά με τα παιδιά που οι γονείς ανησυχούσαν για πιθανό πρόβλημα. Επιπλέον, ένα σημαντικό εύρημα δείχνει ότι οι γονείς της πρώτης ομάδας ανέφεραν χαμηλότερα επίπεδα γονικού στρες, πιο υποστηρικτικές σχέσεις με την/τον πρώην σύζυγο, υψηλότερο αίσθημα ικανοποίησης από τομείς της ζωής τους και λιγότερες συγκρούσεις με το παιδί σε σχέση με τους γονείς που ανησυχούν.Μεταξύ των συνθηκών/παραγόντων που δύνανται να προβλέψουν θετικά αποτελέσματα, ως προς τη συναισθηματική ευεξία των παιδιών που υπάρχει ανησυχία για πιθανό πρόβλημα, συγκαταλέγονται: α) η συναισθηματική εγγύτητα του γονέα με το παιδί, β) οι καλές σχέσεις μεταξύ των διαζευγμένων συζύγων, γ) η απουσία γονικού στρες, δ) η ικανοποίηση του γονέα που έχει την επιμέλεια από τη ζωή και ε) τα δίκτυα κοινωνικής υποστήριξης. Από την άλλη, τα ευρήματα έδειξαν ότι α) η έκθεση σε στρεσογόνα γεγονότα ζωής και β) το αίσθημα απόρριψης προβλέπουν δυσμενέστερα αποτελέσματα για τη συναισθηματική ευεξία των παιδιών. Για την ομάδα των παιδιών που δεν εκφράζεται ανησυχία για πιθανές δυσχέρειες ως προγνωστικοί παράγοντες προαγωγής της ευεξίας αναδύθηκαν: α) τα γεγονότα αλλαγής ζωής και β) η υψηλή ικανοποίηση του γονέα που έχει την επιμέλεια από τη ζωή τους, ενώ α) το αίσθημα απόρριψης, β) οι συγκρουσιακές σχέσεις γονέα-παιδιού και γ) οι γονικές συγκρούσεις πριν το διαζύγιο συνδέονται με υψηλότερο κίνδυνο.Συμπεράσματα: Γενικότερα, τα ευρήματα υπογραμμίζουν τον σημαίνοντα ρόλο που διαδραματίζει η αναγνώριση των προγνωστικών παραγόντων του διαζυγίου τόσο στην αναπτυξιακή διαδικασία όσο και στο σχεδιασμό προγραμμάτων παρέμβασης.