Financialisation in Europe: the transformative power of finance and the case of Greece in comparative perspective

Abstract

The aim of this thesis is to examine the transformative power of financialisation and the multiple ways in which finance expanded and established its presence worldwide. The politico-economic theories that fostered this expansion proclaimed that finance was either neutral or solely beneficial for economies and societies which would be rationalised towards prosperity. Therefore the pace was set and political economies worldwide rushed to coordinate themselves in the prescribed course. However, the reality that was formed nurtured precariousness and thoughtlessness along with convulsions and an unprecedented in its intensity and scope crisis. The omnipresence of a supposedly intermediating and neutral institution precipitated catastrophic events, transformed the meaning of basic concepts and institutions and surprised even insiders. Nonetheless despite the conspicuous falsification of those theories they nevertheless continued to inform policies, even the ones which are meant to tackle the crisis they provoked! A paradoxical, non-rational conatus (perseverance in being), indeed.We found that the inconspicuous character of ascendance, the eventual domination of finance and the paradoxical perseverance of its presence could be better explained through a post-structural and biopolitical reading of the power it acquired combined with insights from the theory of Susan Strange on structural power. Financialisation dynamics shaped from one hand the structure and constituent elements of the current polito-economic system, and from the other, it reached deep into the inner of human nature dictating its way of thinking or non-thinking and shaping what we called ’Homo Financialis’, the ‘upgraded’ version of Homo Economicus who downgrades the (social) subject to a non-thinking being. In foucaultian parlance it shaped realities and regimes of truth in a mutually reinforcing momentum, which resulted to ontological transformations of fundamental institutions and concepts of western democracies as well as of subjects themselves. Seeking to test the veracity of these claims we examined the case of Greece, reviewing its trajectory during the financialisation period in comparative perspective, especially in its European context. We found that Greece’s private sector had the most impressive pace of financialisation in Europe, albeit financialisation indicators reached European averages only around 2010. Moreover, in the banking sector there was no disintermediation, at least as viewed in the Anglo-saxon context. Financialisation increased rather than diminished banks’ intermediation role in the economy. However, we propose that there were other, more “local”, ways in which banks’ did not effectively fulfil this intermediation role. Thus this financialisation effect realised in the domestic political economy in variegated ways. The domain though that the case of Greece contributes the most to the academic debate, both theoretically and empirically, is the financialisation of the public sector, both as a phenomenon per se, as well as a hidden channel of financialisation of societies. The pace of change in the private sector as well as the variegated financialisation of banking and public sector in an financially ignorant political economy can be better explained through a biopolitical reading of the power of finance which hinges on relational dynamics and inevitably then, on some cultural or in general human characteristics on which such a power builds in order to expand. Moreover, the case of Greece exemplified how despite proclamations to the contrary, a globalised force such as financialisation enhances rather than delimits the pathologies of local political economies.

Ο στόχος αυτής της διατριβής είναι η εξέταση της χρηματιστικοποίησης ως δύναμης κοινωνικής μεταλλαγής και η ανάδειξη της πολυμορφικής τεχνολογίας των τρόπων μέσω των οποίων η χρηματιστικοποίηση εξάπλωσε και εδραίωσε την παρουσία της σε παγκόσμια κλίμακα. Οι θεωρίες και θεωρήσεις που πυροδότησαν αυτό το φαινόμενο υποστήριζαν την ωφελιμότητα του χρηματοπιστωτικού συστήματος για την οικονομία και τις κοινωνίες. Όμως κατά τη διαδρομή παρατηρήθηκε λοξοδρόμηση σε αυτήν την προέκταση, η οποία κατέληξε σε μια πρωτοφανή κρίση που ανέδειξε την απερισκεψία με την οποία διαμορφωνόταν η δομή της οικονομίας και της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας. Αποδείχθηκε έτσι ότι το χρηματοπιστωτικό σύστημα όχι μόνο δεν είναι πάντα ουδέτερο και αποκλειστικά ωφέλιμο για τις πολιτικές οικονομίες, αλλά αντίθετα μπορεί να γίνει διακινητής πολύμορφων αναταράξεων, ανισορροπιών και κρίσεων. Όμως, παρά την σφοδρότητα της διάψευσης, οι θεωρήσεις αυτές συνεχίσαν να αποτελούν την βάση πολιτικών επιλογών και μάλιστα πολιτικών επιλογών για την αντιμετώπιση της κρίσης που προκάλεσαν. Ένα παράδοξο, μη ορθολογικό conatus (εμμονή στο είναι)! Η επισκόπηση του φαινομένου σε διεθνές επίπεδο μας οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η μάλλον “αθόρυβη” αλλά και ανέλεγκτη επέκταση του φαινομένου της χρηματιστικοποίησης, καθώς και η εν καιρώ επιρροή του χρηματοπιστωτικού συστήματος στη διεθνή αλλά και στις εθνικές πολιτικές οικονομίες -εμμένουσα αδιάσειστη παρά τις διαψεύσεις της, μπορεί να κατανοηθεί και αναλυθεί καλύτερα μέσω μιας βιοπολιτικής θεώρησης φαινομένων ισχύος σε συνδυασμό με την δομική θεώρηση της ισχύος όπως προτάθηκε από την Susan Strange. Η διαπίστωσή μας αυτή βασίζεται σε δυο βασικές παρατηρήσεις: η “μαγνητική” δυναμική της χρηματιστικοποίησης μετάλλαξε όχι μόνο την δομή και τα συστατικά στοιχεία του σύγχρονου πολιτικο-οικονομικου συστήματος, αλλά και το εσωτερικό της ανθρώπινης φύσης, επιτάσσοντας ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης ή καλύτερα απερισκεψίας. Αποτέλεσμα των διεργασιών αυτών είναι η ανάδειξη του “Homo Financialis” που είναι ουσιαστικά η “εξελιγμένη” μορφή του “Ηomo Economicus”. Το ερώτημα που γεννάται βέβαια είναι αν ουσιοποιεί την φύση του ένας άνθρωπος που δεν σκέπτεται, κατά συνέπεια αν η χρηματιστικοποίηση οδηγεί τελικά σε υποβάθμιση του ανθρώπου ως (κοινωνικού) υποκείμενου. Διατυπώνοντας πάντως το συμπέρασμά μας με όρους φουκωικούς, θα λέγαμε ότι η χρηματιστικοποίηση διαμόρφωσε πραγματικότητες και καθεστώτα αλήθειας τα οποία αναπτύχθηκαν μέσα από την αλληλοεπίδρασή τους και τα οποία είχαν σαν αποτέλεσμα οντολογικές μεταλλάξεις θεμελιωδών θεσμών και εννοιών των δημοκρατιών που έχουν επικρατήσει στον δυτικό κόσμο, αλλά ακόμα και των ίδιων των υποκειμένων του σύγχρονου κόσμου. Αναζητώντας την εγκυρότητα ή μη των συμπερασμάτων αυτών, οδηγηθήκαμε στην περίπτωση της Ελλάδας, μιας περιφερειακής χώρας της Ευρωπαϊκής Ένωσης η οποία παρά τον ασήμαντο, συγκριτικά, χαρακτήρα των ποσοτικών μεγεθών της πολιτικής της οικονομίας, έγινε το επίκεντρο της ευρωπαϊκής κρίσης και της παγκόσμιας συζήτησης. Παρακολουθώντας την μετάβαση της χώρας στην εποχή της χρηματιστικοποίησης σε συγκριτικό πλαίσιο -κυρίως ευρωπαϊκό- φτάσαμε σε μερικά πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Ο ιδιωτικός τομέας στην Ελλάδα, παρουσίασε τον πιο εντυπωσιακό ρυθμό ανάπτυξης της χρηματιστικοποίησης στην ΕΕ, παρόλο που όλοι οι σχετικοί δείκτες χρηματιστικοποιησης αγγίξανε τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο μόλις το 2010, στα πρόθυρα της κρίσης. Στον τραπεζικό τομέα δεν παρατηρήθηκε το φαινόμενο της αποδιαμεσολάβησης, ή για να είμαστε πιο ακριβείς κανένας από τους δείκτες αποδιαμεσολάβησης που αποτύπωσαν το φαινόμενο αυτό στον αγγλοσαξωνικό χώρο δεν παρατηρήθηκε στην ελληνική περίπτωση. Η χρηματιστικοποίηση ενίσχυσε παρά αποδυνάμωσε τον διαμεσολαβητικό ρόλο των τραπεζών. Παρόλα αυτά, η εργασία αναδεικνύει κάποιες πιο τοπικές μορφές αποδιαμεσολάβησης που δεικνύουν τους ιδιόμορφους τρόπους μέσω των οποίων εκδιπλώθηκε το φαινόμενο στην τοπική πολιτική οικονομία. Ο τομέας όμως που η περίπτωση της Ελλάδος συνεισφέρει περισσότερο στην εμπειρική και θεωρητική ανάλυση του φαινομένου είναι αυτός της χρηματιστικοποίησης του δημοσίου τομέα. Η διατριβή διατείνεται ότι ο ρυθμός ανάπτυξης της χρηματιστικοποίησης στον ιδιωτικό τομέα καθώς και ο τρόπος και η δυναμική εξάπλωσης του στον τραπεζικό και δημόσιο τομέα στην Ελλάδα, εξηγείται καλύτερα μέσω μιας βιοπολιτικής προσέγγισης της ισχύος του χρηματοπιστωτικού συστήματος, γιατί η πρωτοφανή εξουσία που απέκτησε σε συγκριτικά περιορισμένο χρονικό διάστημα σε μια πολιτική οικονομία που δεν είχε εμπειρία στα χρηματοπιστωτικά φαίνεται να εδράζει και σε διαδραστικές δυναμικές, κατά συνέπεια και σε χαρακτηριστικά κουλτούρας ή σε κάποια γενικότερα ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Εν κατακλείδι, η περίπτωση της Ελλάδος αποδεικνύει ότι παρά τις αντίθετες προβλέψεις η χρηματιστικοποίηση κατέληξε να ενισχύσει παρά να εξαλείψει παθογόνα χαρακτηριστικά της τοπικής οικονομίας.