Το νοητικό απόθεμα σε ασθενείς με μετωποκροταφική άνοια: συσχέτιση με τα ευρήματα του SPECT εγκεφάλου

Abstract

In the setting of a continuously ageing population in the developed countries, raising prevalence and greater socioeconomic burden of dementia warrant earlier diagnosis and deeper knowledge of risk and protective factors. Based on epidemiologic evidence of a discrepancy between the extent and clinical expression of brain pathology, the concept of Cognitive Reserve (CR), as mediator of that relationship, was formulated. Cognitive Reserve hypothesis has been repeatedly validated in Alzheimer’s Disease (AD) while in Frontotemporal Dementia (FTD), equally prevalent to AD in younger patients, CR has not been as extensively studied. The aim of the present dissertation was to explore the role of CR in FTD patients in Greece. We studied the correlation of a complex CR index (CRI) with regional cerebral blood flow (rCBF) in 80 FTD patients (47 with behavioural variant FTD, bvFTD and 33 with Primary Progressive Aphasia, PPA). CRI derived from the CRI questionnaire (CRIq) which was previously adapted for the Greek population. As for the assessment of clinical severity of disease, we used 2 FTD-specific international scales, namely the Frontotemporal Dementia-modified Clinical Dementia Rating Scale (CDR-FTD) and the Frontotemporal Dementia Rating Scale (FRS). Lastly, rCBF was estimated by means of brain SPECT perfusion study. Firstly, CRIq adaptation in 591 normal participants showed strong correlations between the CRI and its 3 subscores (namely, CRI-Education, CRI-Working Activity and CRI-Leisure time). CRI scores and subscores were also differentiated depending on age group and gender (middle-aged men had the highest scores). In the 80 FTD patients of our study, we found that CDR-FTD and FRS scores indicating greater disease severity, correlated with greater hypoperfusion in the frontal lobes bilaterally and in the left temporal lobe. Furthermore, patients with higher CRI-Education were more likely to exhibit late disease onset. In the bvFTD group, higher CRI patients were less likely to have severe disease, accounting for bilateral frontal rCBF. Similarly, higher CRI-Education correlated with greater hypoperfusion in the left and right frontal lobe, accounting for disease severity. Higher CRI patients were less likely to have severe disease, accounting for right temporal rCBF. Similarly, higher CRI and CRI-Leisure Time correlated with greater hypoperfusion in the left temporal lobe, accounting for high and low disease severity respectively. In conclusion, we demonstrated that in bvFTD and PPA, higher CR patients were more likely to exhibit 1) late disease onset, 2) milder disease for given brain neuropathological burden and 3) greater brain pathology for given disease severity. In addition, we corroborated the validity of 2 specific FTD severity assessment scales and adapted a multifaceted questionnaire for CR measurement in the Greek population. Lastly, in PPA patients, we detected a differential effect of CR indices depending on disease severity. In the present dissertation, for the first time in the Greek population, we confirmed CR hypothesis in FTD patients, in line with international literature data. Lifelong education, cognitively demanding occupational attainment, as well as frequent participation in physical, cognitive and social leisure time activities, could lead to ‘successful ageing’ and decrease dementia’s great social burden.

Στα πλαίσια της συνεχούς γήρανσης του πληθυσμού στον αναπτυγμένο κόσμο, η αυξανόμενη συχνότητα και ο μεγαλύτερος κοινωνικοοικονομικός αντίκτυπος της άνοιας επιβάλλουν πρωιμότερη διάγνωση αλλά και εντατικότερη μελέτη παραγόντων κινδύνου. Με βάση λοιπόν, επιδημιολογικές παρατηρήσεις αναντιστοιχίας μεταξύ νευροπαθολογικών βλαβών και βαρύτητας κλινικών διαταραχών, σχηματίστηκε η έννοια του Νοητικού Αποθέματος (ΝΑ), που θεωρείται ότι ρυθμίζει τη σχέση μεταξύ έκτασης και κλινικής έκφρασης της εγκεφαλικής παθολογίας. Στη νόσο Alzheimer (νAlz) πλήθος ερευνητικών δεδομένων υποστηρίζουν το ρυθμιστικό ρόλο του ΝΑ, ενώ τα αντίστοιχα δεδομένα στη Μετωποκροταφική Άνοια (ΜΚΑ), εξίσου συχνή με τη νAlz σε νεαρότερες ηλικίες, είναι πολύ λιγότερα. Σκοπός της παρούσας διατριβής ήταν η μελέτη του ΝΑ σε ασθενείς με ΜΚΑ στην Ελλάδα. Μελετήσαμε τη συσχέτιση ενός σύνθετου δείκτη ΝΑ (ΔΝΑ) με την περιοχική αιματική εγκεφαλική ροή (rCBF) σε 80 ασθενείς με ΜΚΑ (47 με συμπεριφορική παραλλαγή ΜΚΑ και 33 με Πρωτοπαθή Προϊούσα Αφασία, ΠΠΑ). Ο ΔΝΑ προέκυψε από τη χορήγηση ενός ερωτηματολογίου (εΔΝΑ), το οποίο προηγουμένως είχαμε προσαρμόσει στον ελληνικό πληθυσμό, ενώ για την εκτίμηση της βαρύτητας της νόσου αξιοποιήσαμε 2 ειδικές για τη ΜΚΑ διεθνείς κλίμακες, την Frontotemporal Dementia-modified Clinical Dementia Rating Scale, CDR-FTD και την Frontotemporal Dementia Rating Scale, FRS. Τέλος, η εκτίμηση της rCBF έγινε με κατάλληλη ανάλυση εικόνων από το SPECT εγκεφάλου. Αρχικά, η προσαρμογή του εΔΝΑ σε 591 άτομα έδειξε ότι ο συνολικός ΔΝΑ συσχετιζόταν ισχυρά με τους 3 υποδείκτες (ΔΝΑ-Εκπαίδευση, ΔΝΑ-Επαγγελματική Δραστηριότητα, ΔΝΑ-Ελεύθερος Χρόνος) και διαφοροποιούνταν ανάλογα με την ηλικιακή ομάδα και το φύλο (μεσήλικοι άντρες είχαν τις υψηλότερες βαθμολογίες). Ακολούθως, στους ασθενείς της μελέτης, διαπιστώσαμε στις κλίμακες CDR-FTD και FRS, ότι βαθμολογίες ενδεικτικές βαρύτερης νόσου, συσχετίζονταν με μεγαλύτερη υποαιμάτωση αμφοτερόπλευρα μετωπιαία και αριστερά κροταφικά. Επιπλέον, ασθενείς με υψηλότερο ΔΝΑ-Εκπαίδευση εμφάνιζαν συχνότερα όψιμη έναρξη νόσου. Σε ασθενείς με σΜΚΑ, υψηλότερος συνολικός ΔΝΑ συνδεόταν με λιγότερες πιθανότητες βαρύτερης νόσου για δεδομένη rCBF στους μετωπιαίους λοβούς και υψηλότερος ΔΝΑ-Εκπαίδευση με μεγαλύτερη υποαιμάτωση στους μετωπιαίους λοβούς για δεδομένη βαρύτητα νόσου. Σε ασθενείς με ΠΠΑ, υψηλότερος συνολικός ΔΝΑ συνδεόταν με λιγότερες πιθανότητες βαρύτερης νόσου για δεδομένη rCBF στο δεξιό κροταφικό λοβό, και υψηλότερος συνολικός ΔΝΑ και ΔΝΑ-Ελεύθερος Χρόνος συσχετίζονταν με μεγαλύτερη υποαιμάτωση στον αριστερό κροταφικό λοβό για υψηλή και χαμηλή βαρύτητα νόσου αντίστοιχα. Συμπερασματικά, καταδείξαμε ότι σε ασθενείς με σΜΚΑ και ΠΠΑ, όσο αυξανόταν το ΝΑ, τόσο μεγαλύτερες πιθανότητες υπήρχαν για 1) καθυστερημένη έναρξη συμπτωμάτων, 2) ηπιότερη νόσο για δεδομένη εγκεφαλική παθολογία και 3) μεγαλύτερη εγκεφαλική παθολογία για δεδομένη βαρύτητα νόσου. Παράλληλα, επιβεβαιώσαμε την εγκυρότητα 2 κλιμάκων εκτίμησης βαρύτητας της ΜΚΑ και προσαρμόσαμε στον ελληνικό πληθυσμό ένα ερωτηματολόγιο για την πολύπλευρη εκτίμηση του ΝΑ. Τέλος, καταγράψαμε τη διαφορετική επίδραση των παραμέτρων του ΝΑ στους ασθενείς με ΠΠΑ, ανάλογα με το επίπεδο βαρύτητας νόσου. Η παρούσα μελέτη, για πρώτη φορά σε ελληνικό πληθυσμό, υποστηρίζει και επεκτείνει ανάλογα ευρήματα από τη διεθνή βιβλιογραφία, επιβεβαιώνοντας τη θεωρία του ΝΑ σε ασθενείς με ΜΚΑ. Δια βίου εκπαίδευση, απαιτητική επαγγελματική δραστηριότητα αλλά και συχνή συμμετοχή σε φυσικές, νοητικές και κοινωνικές δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου, θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν στο άτομο ένα σχετικά ‘επιτυχημένο γήρας’ και στην κοινωνία ελάφρυνση από το βαρύ φορτίο της άνοιας.