Αντιθέσεις, αντιφάσεις και εσωτερικές συγκρούσεις στο ΠΑΣΟΚ την περίοδο 1974-1990: ερμηνευτικές όψεις της ιστορικής εξέλιξης του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού

Abstract

ABSTRACT The present thesis is an attempt at an interpretation of the evolution of the Greek social formation between 1974-1990, through the lens of the development of the hegemonic political party of that period, the Panhellenic Socialist Movement (PASOK). For this thesis, the party formation is a dynamic relationship that politically mediates class struggle as it develops concretely in space and time. More specifically, we adopt the analytical scheme of the party as a double articulation between relations of representation of social classes and relation of legitimation in the capitalist state. We begin from a presentation of a certain fundamental tenets of Marxist theory with regard to the question of social classes; the movement of national social formation, and; the concrete characteristics of the movement of classes within the Greek social formation. In addition, we consider certain fundamental conclusions of Marxist state theory, analyses of the phenomenon of political parties as well as certain fundamental characteristics of the evolution of European socialist and social-democratic parties. We regard PASOK as a member of this political family, reflecting concrete national particularities. The discussion of the introductory part of the thesis leads to the following conclusions. In the period under consideration, monopoly capitalism dominates the Greek social formation, with the particularity of the expanded reproduction of simple commodity production, as seen in the extensive regime of small property and small scale production. Waged labour is the dominant form of employment, without however exceeding 50% of the economically active population, in contrast with the social formations of western Europe. At the same time, in the imperialist stage of capitalism, particularly in the period under consideration, the dynamic of the accumulation of capital on a world scale is dominant and it effectively shapes the conditions of the international integration of national social formations. The process of the internalisation of international integration, which is particularly taken into account with regard to the evolution of PASOK, constitutes the materiality of the state in tis articulation with the domestic bourgeoisie. The Greek national formation is integrated in the international system as dominant-dominated, exhibiting as special form of the capitalist state: the dependent capitalist state. The latter in turn enacts the bourgeois hegemonic strategies in accordance with the conjuncture of the class struggle. We analyse the concrete ideological and political position of PASOK as a militant current of the socialist left exhibiting the particular characteristics of a unity of national and social struggles in pursuit of an antiimperialist-autogestionist perspective. This is the strategy of a national and democratic way to socialism, formally known as the Third Way.Having briefly presented a number of fundamental manifestations of bureaucratism, we highlight the development of party bureaucracy and the concrete characteristics of democratic centralism it assumed, as a result of the two-year-long intra-party struggles of 1975-1976. The stabilisation and ascendancy of the party bureaucracy is the proscription or repression of key sections of the left intra-party opposition throughout the period between 1977-1990. These sections are understood as particular expressions of the struggles of parts of the organised and wider PASOK against the process of statisation and bourgeoisification of the party. We document how the dominant expression of class struggle was the struggle for higher standards of living among wages labour rather than the overthrow of capitalist relations of production. This has been a line of militant reformism resulting in material and institutional gains and not necessarily a line of anti-imperialist rupture as a condition of socialist social transformation. Considered from the viewpoint of the historical evolution of the European socialist/social-democratic current, PASOK embodies the struggle between post-war traditional social democracy and interwar evolutionary social democracy, adapted to the concretely Greek characteristics. The contradiction between socialist promise and capitalist modernisation of the 1981-1985 period provided the framework for intra-party struggles in the course towards the 1984 congress. It was resolved in 1985 by means of the economic policy turn. The material conditions for the bourgeoisification of PASOK resulted from the continuation of Greece’s membership in the EEC and the internalisation of the Europeanisation process along neoliberal lines after the Single European Act in combination with the statisation of the party. Towards the end of the 1980s PASOK had become a socialdemocratic party of the traditional type, its leading sections had formed ties with the bourgeoisie and the party acceded to the Socialist International. It was ready to transform into a social-liberal party, as it finally happened in the 1990s as the party aligned with the new revisionism of European socialdemocracy.Finally the present thesis distances itself from analyses of PASOK through the interpretive lens of populism and clientelism, of the “leaderism-weak party organisation” couplet, and of nationalism. These approaches do not capture either the reality of PASOK or the decisive elements of PASOK’s evolution. The decisive element is rather the evolution of intra-party struggles in correspondence with the development of the Greek social formation in its totality.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα διατριβή αποτελεί μια απόπειρα ερμηνείας της κίνησης του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού την περίοδο 1974-1990, μέσα από την εξέλιξη του ηγεμονικού πολιτικού κόμματος εκείνης της περιόδου, του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος. Για την διατριβή ο κομματικός σχηματισμός, είναι μια δυναμική σχέση, η οποία διαμεσολαβεί πολιτικά την πάλη των τάξεων, όπως συγκεκριμένα εξελίσσεται σε τόπο και χρόνο. Ειδικότερα υιοθετούμε το αναλυτικό σχήμα του κόμματος ως διπλής συνάρθρωσης μεταξύ των σχέσεων εκπροσώπησης των κοινωνικών τάξεων και των σχέσεων νομιμοποίησης του καπιταλιστικού κράτους. Αρχικά παρουσιάζουμε ορισμένα βασικά σημεία της μαρξιστικής θεωρίας για το ζήτημα των κοινωνικών τάξεων, της κίνησης των εθνικών κοινωνικών σχηματισμών, των συγκεκριμένων χαρακτηριστικών της κίνησης των τάξεων εντός του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού, βασικά συμπερασμάτα της μαρξιστικής θεωρίας για το κράτος, αναλύσεις του κομματικού φαινομένου και βασικά χαρακτηριστικά της εξέλιξης των ευρωπαϊκών σοσιαλιστικών και σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, θεωρώντας ότι το ΠΑΣΟΚ, αντανακλώντας συγκεκριμένες εθνικές ιδιομορφίες, εντάσσεται σ’ αυτή την πολιτική οικογένεια. Αφού ολοκληρώσουμε το εισαγωγικό μέρος καταλήγουμε στα ακόλουθα συμπεράσματα. Κατά την υπό εξέταση περίοδο στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό κυριαρχεί ο μονοπωλιακός καπιταλισμός με την ιδιαιτερότητα της διευρυμένης αναπαραγωγής της απλής εμπορευματικής παραγωγής, όπως μορφοποιείται στο εκτεταμένο καθεστώς της μικροϊδιοκτησίας και της μικροπαραγωγής. Η μισθωτή εργασία είναι κυρίαρχη μορφή απασχόλησης, που όμως δεν υπερβαίνει το 50% του ΟΕΠ σε αντίθεση με τα συμβαίνοντα στους κοινωνικούς σχηματισμούς της Δυτ. Ευρώπης. Παράλληλα διαπιστώνουμε ότι στο ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού, ιδιαίτερα κατά την υπό εξέταση περίοδο, κυρίαρχη είναι η δυναμική της συσσώρευσης κεφαλαίου σε παγκόσμια κλίμακα που διαμορφώνει ουσιαστικά τους όρους διεθνούς ενσωμάτωσης των εθνικών κοινωνικών σχηματισμών. Η διαδικασία εσωτερίκευσης της διεθνούς ενσωμάτωσης - στην οποία η παρούσα εργασία δίνει ιδιαίτερη έμφαση αναφορικά με τους όρους εξέλιξης του ΠΑΣΟΚ - συγκροτεί την υλικότητα του κράτους στη συνάρθρωσή της με την εγχώρια αστική τάξη. Ο ελληνικός κοινωνικός σχηματισμός ενσωματώνεται στο διεθνές πλαίσιο ως κυρίαρχος-κυριαρχούμενος παράγοντας μια ειδική μορφή καπιταλιστικού κράτους, το εξαρτημένο καπιταλιστικό κράτος, που με τη σειρά του υλοποιεί τις ηγεμονικές αστικές στρατηγικές ανάλογα με τη συγκυρία της πάλης των τάξεων. Αναλύουμε τη συγκεκριμένη ιδεολογικοπολιτική οριοθέτηση του ΠΑΣΟΚ, ως μάχιμου ρεύματος της σοσιαλιστικής αριστεράς, με τα ειδικότερα χαρακτηριστικά της ενότητας του εθνικού με τον κοινωνικό αγώνα σε μια αντιιμπεριαλιστική-αυτοδιαχειριστική προοπτική. Πρόκειται για τη στρατηγική του εθνικού και δημοκρατικού δρόμου για το σοσιαλισμό, που θα κωδικοποιηθεί ως στρατηγική του Τρίτου Δρόμου. Έχοντας προβεί σε μια σύντομη παρουσίαση βασικών εκδηλώσεων του γραφειοκρατικού φαινομένου, αναδεικνύουμε τη μορφοποίηση της κομματικής γραφειοκρατίας, με τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά δημοκρατικού συγκεντρωτισμού που διαμόρφωσε ως αποτέλεσμα της έντονης διετούς εσωκομματικής πάλης των ετών 1975 και 1976. Η σταθεροποίηση και εδραίωση της κομματικής γραφειοκρατίας καταδεικνύεται από τις εκκαθαρίσεις ή την καταστολή, καθ’ όλη την περίοδο 1977-1990, βασικών μορφοποιήσεων της αριστερής εσωκομματικής αντιπολίτευσης, οι οποίες αναλύονται ως επιμέρους εκφράσεις της πάλης τμημάτων του οργανωμένου και διάχυτου ΠΑΣΟΚ απέναντι στη διαδικασία κρατικοποίησης-αστικοποίησης του κόμματος. Διαπιστώσαμε ότι κυρίαρχη έκφραση της ταξικής πάλης αποτέλεσε ο αγώνας για άνοδο του βιωτικού επιπέδου του χώρου της μισθωτής εργασίας και όχι για ανατροπή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Μια γραμμή μαχητικού ρεφορμισμού με υλικές και θεσμικές κατακτήσεις και όχι κατ’ ανάγκην μια γραμμή αντιιμπεριαλιστικής ρήξης, ως προϋπόθεσης για το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό. Με όρους ιστορικής εξέλιξης του ευρωπαϊκού σοσιαλιστικού/σοσιαλδημοκρατικού ρεύματος, στο ΠΑΣΟΚ εκδηλώνεται με τη μορφή της εσωτερικής σχηματοποίησης η πάλη μεταξύ της γραμμής της μεταπολεμικής παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας απέναντι στη γραμμή της μεσοπολεμικής εξελικτικής σοσιαλδημοκρατίας, προσαρμοσμένη στον ελληνικό χωροχρόνο. Η αντίφαση αυτή μεταξύ σοσιαλιστικής επαγγελίας και καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού της περιόδου 1981-1985, που αποτέλεσε και βασικό πλαίσιο της προσυνεδριακής εσωκομματικής διαπάλης το 1984, επιλύεται το 1985 με την «στροφή» της οικονομικής πολιτικής. Η παραμονή στην ΕΟΚ και η εσωτερίκευση της διαδικασίας εξευρωπαϊσμού σε νεοφιλελεύθερη κατεύθυνση μετά την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη, σε συνδυασμό με την κρατικοποίηση του κόμματος διαμόρφωσαν τους υλικούς όρους αστικοποίησης του ΠΑΣΟΚ. Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 το ΠΑΣΟΚ είναι ένα σοσιαλδημοκρατικό κόμμα παραδοσιακού τύπου, με ηγετικά τμήματά του να διαμορφώνουν σχέσεις με την αστική τάξη, εντασσόμενο στη Σοσιαλιστική Διεθνή και έτοιμο να μετεξελιχθεί σε σοσιαλφιλελεύθερο κόμμα, όπως και τελικά συνέβη τη δεκαετία του ’90, συγχρονιζόμενο με τη γραμμή του νέου αναθεωρητισμού της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας. Τέλος η παρούσα εργασία διαφοροποιείται από τις αναλύσεις του ΠΑΣΟΚ μέσα από τα σχήματα του λαϊκισμού, των πελατειακών σχέσεων, του διπόλου αρχηγισμός-αδύναμη κομματική οργάνωση, του εθνικισμού. Κυρίως γιατί τα σχήματα αυτά δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα του ΠΑΣΟΚ ή δεν αποτέλεσαν κατά τη γνώμη μας τα καθοριστικά στοιχεία της εξέλιξης του ΠΑΣΟΚ. Για την παρούσα εργασία κρίσιμο στοιχείο είναι η πορεία της εσωκομματικής πάλης σε σχέση όμως με τη συνολική εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού.