Ο νατουραλισμός και η νεοελληνική πεζογραφία (1880-1920): θεωρία και πράξη

Abstract

The main purpose of this dissertation was to enquire, to describe and to interpret the influence of naturalism on the modern Greek prose during the period between 1880-1920. Among the specific goals supporting this purpose could be referred the means of transportation of naturalism in Greek literature (books, newspapers, revues, magazines etc.), the form and the extent of the influence on concrete literary works and writers, the positive and the negative factors of the Greek reception of naturalism, the others literary currents crossing with the naturalism into the Greek prose and the evaluation of the results in the aesthetic effect.Generally, the methodology used to respond to these subjects was based to the principles and the methods of the Comparative Literature. To be more concrete, the followed steps were:a.Description of naturalism in three levels: history, theory and aesthetic. Comparison with the Realism.b.Analysis of the conditions - objective (political, social, economic, ideological etc.) and subjective (biography of writers)- of the Greek reception of naturalism.c.Development of types of reception: translations, critical texts and satire. d.Detailed comparison in concrete representing literary works (similarities and differences). The results of this process could be condensed as follows: 1.Many prompt Greek translations of naturalistic works mainly of Zola are appeared either in independent editions or in Greek magazines and revues as “ romans feuilletons’’.2.Important critical texts presenting naturalism to the Greek audience edited by well- informed writers give us a good idea of the Greek understanding of naturalism, which is determined by ideological and aesthetic choices. 3.The journalistic scandal of naturalism in France is repeated in Greece. 4.The first and mature samples of Greek naturalism date from 1890, whereas the pick is in 1920 (see the roman of Konstantinos Thotokis The life and the death of Karavelas)5.In the textual level take place: a.Similarities in the subjects, the plot, the description, the narrative logic, the ideological frame and the style;b.Differences in the content and the form, which could be explained by national and literary particularities; c.Mixtures of Greek naturalism with the folklore, other literary trends (romanticism, realism and symbolism), the socialist ideology and concrete forms of naturalistic paradigm (French, German and Italian naturalism), explained as the result of meeting of different ideological and aesthetic currents at the same time in modern Greek Literature. 6.The naturalistic influence on the Greek prose of period 1880-1920 is inscribed in the general modernization of Greek society.7.The Greek naturalism functioned as rupture and as renewal of the Greek literary tradition.

Το θέμα της προκείμενης διδακτορικής διατριβής είναι: "Ο νατουραλισμός και η νεοελληνική πεζογραφία (1880-1920): θεωρία και πράξη".Στον Πρόλογο (σελ. 5-17) αναφέρονται η αφόρμηση για την πραγμάτευση του συγκεκριμένου θέματος, μελέτες που αποτέλεσαν βασικό υπόβαθρο της έρευνας και η υπόθεση εργασίας στην οποία βασίστηκε η όλη διατριβή. Επίσης, οριοθετείται εννοιολογικά το θέμα, απαριθμούνται και κωδικοποιούνται υπό ερωτηματική μορφή τα ερευνητικά desiderata και διατυπώνονται οι ακολουθούμενες μεθοδολογικές αρχές. Τέλος, παρουσιάζεται προγραμματικά η τριμερής δομή της διατριβής.Πιο συγκεκριμένα:Το πρώτο κεφάλαιο (σελ. 18-102) αποτελεί μιαν αναλυτική εισαγωγή στο αισθητικό ρεύμα του νατουραλισμού. Το κεφάλαιο αυτό αρθρώνεται σε τέσσερις υποενότητες: 1.Ιστορική, γραμματολογική και κριτική προσέγγιση του νατουραλισμού (σελ. 18-62). Παρουσιάζονται οι βιογραφίες τριών βασικών εκπροσώπων του γαλλικού νατουραλισμού (Zola, Maupassant και Daudet), η ιστορία και η χρήση των όρων νατουραλισμός, νατουραλιστής κ.τ.ό., το ιστορικό πλαίσιο που γέννησε το νατουραλισμό, οι λογοτεχνικοί του πρόδρομοι, οι ομοιότητες και οι διαφορές νατουραλισμού και ρεαλισμού, η γεωγραφική εξάπλωση του νατουραλισμού εκτός Γαλλίας και η κριτική (θετική και αρνητική) που δέχτηκε αυτός.2.Νατουραλιστική θεωρία (σελ. 62-78). Εκτίθενται οι βασικές της γραμμές κυρίως με βάση τις θεωρητικές και κριτικές μελέτες του Zola. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις απόψεις του Zola για το νατουραλιστικό μυθιστόρημα και το νέο τύπο συγγραφέα που το υπηρετεί. Τέλος, γίνεται ειδική αναφορά στον τρόπο με τον οποίο ο Zola ανασκευάζει τις κριτικές εναντίον του νατουραλισμού.3.Εφαρμοσμένη ποιητική (σελ. 78-101). Εξετάζεται η εφαρμογή της νατουραλιστικής θεωρίας στη συγγραφική πράξη. Ειδικότερα, αναλύονται πτυχές της νατουραλιστικής πεζογραφίας, όπως η θεματική, η πλοκή, η αφηγηματική τεχνική, η περιγραφή, οι χαρακτήρες και η γλώσσα.4.Συμπεράσματα (σελ. 101-102). •Οι δυσκολίες απόλυτου εννοιολογικού καθορισμού του νατουραλισμού.•Η σχέση του νατουραλισμού με τις οικονομικές, κοινωνικοπολιτικές, ιδεολογικές και καλλιτεχνικές συνθήκες της Γαλλίας (ιδιαίτερα κατά το δεύτερο μισό του 19.ου αι.), η πρόσδεσή του στον θετικισμό και η αντίθεσή του στον ρομαντισμό.•Ο καθοριστικός ρόλος του Ζολά ως κυριότερου θεωρητικού και λογοτεχνικού εκπροσώπου του νατουραλισμού.•Η ταυτότητα και η ετερότητα στον νατουραλισμό: συγκλίσεις (σε βασικές τεχνοτροπικές επιλογές) και αποκλίσεις από το ζολαδικό πρότυπο θεωρίας και γραφής (κατά χώρα, πολιτιστική παράδοση και συγγραφέα), οι οποίες συνάδουν, παραταύτα, με τον ορισμό ενός έργου τέχνης από τον Zola.Το δεύτερο κεφάλαιο (σελ. 103-187) περιγράφει την ελληνική υποδοχή του νατουραλισμού σε εξωκειμενικό-εξωλογοτεχνικό επίπεδο, δηλαδή στην περιρρέουσα πνευματική ατμόσφαιρα και όχι σε συγκεκριμένα ελληνικά λογοτεχνικά κείμενα. Διαιρείται σε πέντε υποενότητες:1.Οι γενικοί όροι: δίοδοι και προσκόμματα (σελ. 103-112). Παρουσιάζονται οι γενικότερες συνθήκες (θετικές και αρνητικές) της ελληνικής πρόσληψης του νατουραλισμού σε επίπεδο κοινωνικοπολιτικό, ιδεολογικό και λογοτεχνικό.2.Μεταφράσεις (σελ. 112). Επιχειρείται μια κατά το δυνατόν αντιπροσωπευτική (και όχι εξαντλητική) καταγραφή της μεταφραστικής πρόσληψης ξένων νατουραλιστικών κειμένων (βλ. και Παράρτημα).3.Κείμενα για νατουραλιστές συγγραφείς (σελ. 112-170). Αναφέρονται και σχολιάζονται ενημερωτικά, βιοεργογραφικά και κριτικά σημειώματα για ξένους νατουραλιστές, τα οποία εντοπίστηκαν σε ελληνικά περιοδικά και εφημερίδες της εξεταζόμενης περιόδου (1880-1920).4.Σάτιρα (σελ. 170-182). Εξετάζεται ως ξεχωριστή διάσταση της κριτικής υποδοχής του νατουραλισμού στην Ελλάδα τόσο στην ποιητική όσο και στην πεζή της μορφή έτσι, όπως εμφανίζεται μέσα σε σατιρικά κυρίως φύλλα της εποχής.5.Συμπεράσματα (σελ. 182-187).•Πληθώρα ελληνικών μεταφράσεων νατουραλιστικών έργων είτε αυτοτελώς είτε σε γνωστά περιοδικά και εφημερίδες της εποχής.•Έγκαιρη μετάφραση σημαντικών μυθιστορημάτων του Ζολά.•Έντυπα (περιοδικά και εφημερίδες) –μεταφραστικοί αγωγοί του νατουραλισμού.•Αξιόλογα ενημερωτικά άρθρα και εκτενείς κριτικές μελέτες για το νατουραλισμό και γνωστούς νατουραλιστές συγγραφείς (βίος και έργο), ενδεικτικές του ιδιαίτερου (ως ένα βαθμό) τρόπου της ελληνικής δεξίωσης του νατουραλισμού.•Παραλληλία δημοσιογραφικού σκανδάλου και σατιρικής αντιμετώπισης εξ αφορμής του νατουραλισμού στη Γαλλία και την Ελλάδα.•Επαρκής και πολύπλευρη ενημέρωση του ελληνικού αναγνωστικού κοινού και των συγγραφέων-δημιουργών για το νατουραλισμό ως θεωρία και συγγραφικό εγχείρημα.Στο τρίτο κεφάλαιο (σελ. 188-353) παρουσιάζονται συγκλίσεις και αποκλίσεις από το νατουραλιστικό κανόνα, έτσι όπως αναλύθηκε στο πρώτο κεφάλαιο, των πιο αντιπροσωπευτικών κειμένων της νεοελληνικής πεζογραφίας κατά την περίοδο 1880-1920. Ειδικότερα, προσκομίζονται τόσο εξωκειμενικά όσο και ενδοκειμενικά τεκμήρια της διπλής αυτής σχέσης σε επτά νεοέλληνες συγγραφείς, οι οποίοι δέχτηκαν (άμεσα ή/ και έμμεσα) την επίδραση του νατουραλισμού: τον Μιχαήλ Μητσάκη (σελ. 188-203), τον Ιωάννη Κονδυλάκη (203-217), τον Ανδρέα Καρκαβίτσα (σελ. 217-242), τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη (σελ. 242-266), τον Γρηγόριο Ξενόπουλο (266-297), τον Κωνσταντίνο Χατζόπουλο (σελ. 297-314) και τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη (σελ. 314-347). Το κεφάλαιο κλείνει με τη συναγωγή βασικών συμπερασμάτων (σελ. 348-353):•Η σχέση των προαναφερόμενων συγγραφέων με τον νατουραλισμό τεκμηριώνεται από τους κοινούς βιογραφικούς όρους, εξωτερικές μαρτυρίες και εσωκειμενικά ευρήματα.•Τα πρώτα απτά και ώριμα δείγματα του νεοελληνικού νατουραλισμού πρέπει να χρονολογηθούν γύρω στα 1890, ενώ η κορύφωσή του το 1920, όταν κυκλοφορεί το μυθιστόρημα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα.•Σε ενδοκειμενικό επίπεδο καταγράφονται: (α) συγκλίσεις ως προς τη θεματική, την πλοκή, την περιγραφή, το ιδεολογικό πλαίσιο, τους ήρωες, τις αφηγηματικές τεχνικές και τη γλωσσική εκφορά ∙ (β) αποκλίσεις τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο, που οφείλονται σε εθνικές και συγγραφικές ιδιαιτερότητες και επιλογές ∙ (γ) μείξεις του εγχώριου νατουραλισμού με τη λαϊκή λογοτεχνία, άλλα αισθητικά ρεύματα (τον ρομαντισμό, τον ρεαλισμό και τον συμβολισμό), με τη σοσιαλιστική ιδεολογία και ορισμένες εκδοχές του νατουραλιστικού υποδείγματος (τον γαλλικό και τον γερμανικό νατουραλισμό και τον ιταλικό βερισμό), διασταυρώσεις που μπορούν να αποδοθούν στη συρροή στον ίδιο ελληνικό πνευματικό ορίζοντα πολλών αισθητικών και ιδεολογικών ρευμάτων.•Η νατουραλιστική ποιητική υπερκαθορίζει επιμέρους διακρίσεις των εξεταζόμενων νεοελληνικών πεζογραφημάτων βάσει του χώρου (αγροτικού/ επαρχιακού και αστικού) και του γλωσσικού ύφους (καθαρεύουσα και δημοτική).•Η νατουραλιστική επίδραση στην νεοελληνική πεζογραφία της περιόδου 1880-1920 εντάσσεται σε ένα ευρύτερο εκσυγχρονιστικό όλον της ελληνικής κοινωνίας (πολιτισμικό και καλλιτεχνικό).•Ο νεοελληνικός νατουραλισμός λειτούργησε τόσο ως αισθητική ρήξη σε σχέση με το λογοτεχνικό παρελθόν όσο και ως ανανεωτική τομή της νεοελληνικής λογοτεχνίας.Η διατριβή ολοκληρώνεται με:•Ανακεφαλαίωση της συλλογιστικής της πορείας (σελ. 254).•Βιβλιογραφία (σελ. 355-375).Παράρτημα ελληνικών μεταφράσεων ξένων νατουραλιστικών λογοτεχνημάτων (σελ. 376-387)