Συμβολή των κειμένων επιστημονικής φαντασίας στη διδασκαλία των φυσικών επιστημών

Abstract

This dissertation is situated within the research field of Science and Literature in the context of Science Education and it is concerned with the integration of cultural forms, such as science fiction literature, in primary school science teaching.The conducted survey aimed at investigating the components of critical scientific and environmental literacy in science fiction texts (stories) so that they could be used as educational material in primary schools in the process of science education.The research employed science fiction texts translated in Greek (short stories and short novels) and published in Greek science fiction magazines, anthologies, and compilations. The texts were analyzed by means of “Qualitative Content Analysis” as well as cultural analysis and critical analysis of science fiction studies. The texts were analyzed in accordance with: a) the scientific and technological themes, b) the ‘image’ of science, c) the ‘image’ of scientists and d) environmental issues. The analysis indicated that: the texts refer to current scientific and technological issues. In the texts the prevalence of politics and military power over scientific research is criticized and the aspect of ethics in science practices emerges, while the scientists are presented as ‘ordinary’ people devoted to scientific endeavors to solve social and environmental problems. Furthermore, they refer to a wide range of environmental problems concerning the terrestrial as well as the extraterrestrial environment. They examine a range of moral issues, requiring ethical reflections associated with the environment, mainly the impact of human civilization on the natural environment.Consequently, science fiction texts can become important participants in critical negotiations with techno - scientific discourses in science education. In this context, science fiction texts can function, both as fertile environment of socio-cultural understanding of science and technology and as resourceful agents to respond to the political and ethical consequences that science and technology have in society and the environment. Therefore, science fiction texts can configure a more social and critical approach in the context of science education and thus contribute to educate a new generation of scientifically, politically and environmentally literate citizens who actively take part in social processes. As science fiction texts are written for adults readers, selected texts from the sample were employed in the course of a didactic intervention consisting of two Case Studies: ‘Extraterrestrial Intelligence’ and ‘Aspects of Technology’. In both Case Studies twelve - year old primary school students analyzed science fiction texts, filled out on work-sheets and wrote their own science fiction stories.In both Case Studies, although the students were not familiar enough with written science fiction, they responded to the process of analyzing the texts. They raised questions and they were concerned not only about scientific issues but also about moral, social and environmental ones.

Η παρούσα διατριβή εντάσσεται στο ερευνητικό πεδίο Επιστήμη και Λογοτεχνία στο πλαίσιο Εκπαίδευσης Φυσικών Επιστημών και αφορά στη διερεύνηση ένταξης πολιτισμικών στοιχείων, όπως η λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας, στη διαδικασία διδασκαλίας των Φυσικών Επιστημών στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση . Κύριος στόχος της έρευνας ήταν η διερεύνηση των παραμέτρων του κριτικού και περιβαλλοντικού γραμματισμού στα κείμενα (ιστορίες) επιστημονικής φαντασίας με σκοπό την αξιοποίησή τους στην Εκπαίδευση των Φυσικών Επιστημών στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Επειδή η επιστημονική φαντασία δεν είναι διαδεδομένο λογοτεχνικό είδος στην Ελλάδα η ερευνητική διαδικασία προσανατολίστηκε στα κείμενα (σύντομα διηγήματα και σύντομες ιστορίες) τα οποία είναι δημοσιευμένα στα ελληνικά περιοδικά, στις Ανθολογίες και Συλλογές επιστημονικής φαντασίας. Για την ανάλυση των κειμένων, λόγω της ιδιαιτερότητας της επιστημονικής φαντασίας ως λογοτεχνικού είδους, χρησιμοποιήσαμε τη μέθοδο της «Ποιοτικής Ανάλυσης Περιεχομένου» συνδυαστικά με τις αρχές της μεθόδου ανάλυσης κειμένων καθώς επίσης και με τις αρχές της πολιτισμικής ανάλυσης και της κριτικής ανάλυσης των μελετητών κειμένων επιστημονικής φαντασίας.Η ανάλυση των κειμένων έγινε στη βάση των εξής ερευνητικών αξόνων: α) τα θεματικά πεδία των Φυσικών Επιστημών και της Τεχνολογίας, β) την ‘εικόνα’ της επιστήμης, γ) την ‘εικόνα’ των επιστημόνων και δ) τα περιβαλλοντικά ζητήματα.Από την ανάλυση των κειμένων προέκυψαν τα εξής: Τα κείμενα επιστημονικής φαντασίας αναφέρονται σε σύγχρονα επιστημονικά και τεχνολογικά θέματα. Στα κείμενα αναδεικνύεται η επιρροή της πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας στην επιστημονική έρευνα καθώς και ζητήματα ηθικής που αφορούν στην άσκηση της επιστημονικής πρακτικής, ενώ οι επιστήμονες παρουσιάζονται ως ‘συνήθεις’ άνθρωποι επικεντρωμένοι στην προσπάθεια επίλυσης κοινωνικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων. Επίσης, τα κείμενα αναφέρονται σε πλήθος περιβαλλοντικών προβλημάτων που αφορούν τόσο στο γήινο όσο και στο εξωγήινο περιβάλλον και διατυπώνονται προβληματισμοί για ηθικά ζητήματα σχετικά με το περιβάλλον, κυρίως όσον αφορά στην επίδραση του ανθρώπινου πολιτισμού στο φυσικό περιβάλλον. Επομένως, τα κείμενα επιστημονικής φαντασίας προσφέρουν ένα διευρυμένο πεδίο αναφοράς τόσο στη διαδικασία κριτικής προσέγγισης των επιστημονικών και τεχνολογικών πρακτικών στο πλαίσιο εκπαίδευσης των Φυσικών Επιστημών όσο και στην κοινωνικο-πολιτισμική κατανόηση της επιστήμης και της τεχνολογίας και με αυτόν τον τρόπο συνεισφέρουν στην εκπαίδευση μίας νέας γενιάς επιστημονικά, πολιτικά και περιβαλλοντικά εγγράμματων πολιτών, η οποία λαμβάνει ενεργό ρόλο στις κοινωνικές διαδικασίες.Επειδή τα κείμενα της παρούσης έρευνας απευθύνονται σε ενήλικες αναγνώστες σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε Διδακτική Παρέμβαση, η οποία συγκροτείται στη βάση δύο Μελετών Περίπτωσης με θέματα «Εξωγήινη Νοημοσύνη» και «Όψεις της Τεχνολογίας» αντίστοιχα, όπου οι μαθητές ΣΤ΄ τάξης δύο δημοτικών σχολείων ανέλυσαν επιλεγμένα κείμενα επιστημονικής φαντασίας, από το δείγμα της έρευνας, συμπλήρωσαν διαμορφωμένα φύλλα εργασίας και έγραψαν τις δικές τους ιστορίες. Και στις δύο Μελέτες Περίπτωσης οι μαθητές ανταποκρίθηκαν στη διαδικασία ανάλυσης των κειμένων, παρόλο που δεν ήταν εξοικειωμένοι με την επιστημονική φαντασία, και έθεταν ερωτήματα και προβληματισμούς όχι μόνο για επιστημονικά θέματα αλλά και για ηθικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά ζητήματα.