Ποτήριον γραμματικόν: ελληνιστικά ανάγλυφα αγγεία με ενεπίγραφες διηγηματικές παραστάσεις

Abstract

The PRESENT THESIS focuses on Hellenistic relief vases with inscribed narrative scenes, asubcategory of vessels with relief decoration within the production of Hellenistic pottery, forthe definition of which Athenaeus’ term γραµµατικά ποτήρια (grammatika cups) is used –thegeneral term grammatika vases being essentially its derivative. THE AIM of this study is todistinguish grammatika vases from the rest of the Hellenistic relief vases and to study them asa separate group, as their key features are the narrative scenes and inscriptions; but mostly togive answers to three basic questions for the full understanding of the phenomenon of theirdissemination in this particular period: who created these vases, for whom and why? To ensurefinal –where possible– answers to these questions, a COMBINED METHOD of approaching thematerial is chosen which is based on the evaluation and analytic examination of all majoraspects –archaeological as well as epigraphic, papyrological and philological– for acomprehensive historical view. For the application of this method a DATABASE was created,which includes all the necessary information for each of the 216 vases collected –that is theentire corpus of the so far published vases, together with unpublished material from Petres andindividual examples from other sites– as well as the text of their inscriptions (transcription andedition). Among the CONCLUSIONS drawn from the study of grammatika vases as far as theirarchaeological and literary context is concerned, the most significant are those regardingdecoration and inscriptions. These narrative scenes are inspired exclusively by ancient Greekliterary –mostly poetic– texts, which as a whole cover the wide range of sympotic literature,from the heroic epic and lyric poetry to drama, and from the parody of the myths about ancientgods and heroes to cinaidological and erotic literature. The users’ interest in each one of theseworks varies, so that one can trace an obvious differentiation on the subjects from place toplace, with clear preferences to certain myths, works or writers. However, the most essentialfeature of these vases is their inscriptions, which are names, dialogues, citations or texts thatcopy, imitate or derive from hypotheses and mythographers’ textbooks, which prove a directrelationship between, on the one hand, the vases and their creators and, on the other hand, thehabits, trends and achievements of the literary scholars in the Alexandrian Library, thus highlighting another aspect of ancient Macedonia: the one that beneath the worn glaze of claycontinues –even in the time of the Roman domination– to reflect the luxury of theremembrance of a Greek universe; of an οικουµένη that was conquered by the spear, but wassubjugated by the spirit of the ancient Macedonia people that –if nothing else– loved‘γράµµατα’.

ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΛΕΤΗΣ της παρούσας διατριβής αποτελούν τα ελληνιστικά ανάγλυφα αγγείαµε ενεπίγραφες διηγηµατικές παραστάσεις, µια υποκατηγορία των σκευών µε ανάγλυφοδιάκοσµο στο πλαίσιο της ελληνιστικής κεραµικής, για τον προσδιορισµό των οποίωνεπιλέχθηκε ο αρχαίος όρος γραµµατικά ποτήρια, που απαντά στον Αθήναιο, από τον οποίοπροέκυψε και ο γενικότερος όρος γραµµατικά αγγεία. ΣΤΟΧΟΣ της µελέτης υπήρξε εξαρχής ηδιάκριση των γραµµατικών αγγείων από την υπόλοιπη ανάγλυφη κεραµική και η µελέτη τουςως ξεχωριστής οµάδας µε βασικά γνωρίσµατα την ύπαρξη διηγηµατικών παραστάσεων καιεπιγραφών, κυρίως όµως η απάντηση τριών βασικών ερωτηµάτων για την πληρέστερηκατανόηση του φαινοµένου της διάδοσής τους στη συγκεκριµένη εποχή: ποιος τακατασκεύαζε, για ποιον και γιατί; Προκειµένου να εξασφαλιστούν οριστικές –κατά τοδυνατόν– απαντήσεις στα παραπάνω ζητήµατα, υιοθετήθηκε µια ΣΥΝ∆ΥΑΣΤΙΚΗ ΜΕΘΟ∆ΟΣΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ του υλικού, που στηρίζεται στην αξιολόγηση και αναλυτική εξέταση τωνβασικότερων πτυχών του θέµατος, τόσο των αρχαιολογικών όσο και των επιγραφικών,παπυρολογικών και φιλολογικών, υπό το πρίσµα µιας κοινής ιστορικής θεώρησης. Για τηνεφαρµογή της µεθόδου δηµιουργήθηκε ΒΑΣΗ ∆Ε∆ΟΜΕΝΩΝ µε όλα τα απαραίτητα στοιχεία γιακαθένα από τα 216 συγκεντρωθέντα αγγεία –το σύνολο δηλαδή των δηµοσιευµένων µέχρισήµερα ευρηµάτων, εµπλουτισµένο από το αδηµοσίευτο υλικό των Πετρών και µεµονωµέναπαραδείγµατα άλλων µακεδονικών θέσεων– συµπεριλαµβανοµένου του κειµένου τωνεπιγραφών τους (µεταγραφή και έκδοση) και παρατηρήσεων από την εξέταση των γραµµάτωντους. Από το πλήθος των ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΩΝ στα οποία οδηγεί η µελέτη των ανασκαφικώνσυµφραζοµένων και του πληροφοριακού φορτίου των γραµµατικών αγγείων, το µεγαλύτεροενδιαφέρον συγκεντρώνουν οι διαπιστώσεις σχετικά µε τη διακόσµηση και τις επιγραφές.Πρόκειται για αφηγηµατικές παραστάσεις εµπνευσµένες αποκλειστικά από λογοτεχνικά–ποιητικά ως επί το πλείστον– πρότυπα, που στο σύνολό τους καλύπτουν το ευρύτατο φάσµατης συµποτικής λογοτεχνίας, η οποία εκτείνεται από το ηρωικό έπος ως την δραµατική καιλυρική ποίηση, και από την παρωδία των µύθων για τους αρχαίους θεούς και ήρωες µέχρι τονκίναιδο και την ερωτική λογοτεχνία. Το ενδιαφέρον των χρηστών για καθένα από τα έργααυτά ποικίλει, µε αποτέλεσµα την αισθητή διαφοροποίηση του θεµατολογίου από περιοχή σεπεριοχή, µε σαφείς κατά τόπους προτιµήσεις σε συγκεκριµένους µύθους, έργα ή συγγραφείς.Το ουσιαστικότερο, ωστόσο, γνώρισµα αυτών των αγγείων είναι οι επιγραφές, οι οποίες είτεως δηλωτικές ή διαλογικές είτε ως παραθέµατα ή κείµενα που αντιγράφουν, µιµούνται ήαντλούν από υποθέσεις και µυθογραφικά εγχειρίδια, αποδεικνύουν την αµεσότατη σχέση τωναγγείων και των κατασκευαστών τους µε τις συνήθειες, τις τάσεις και τα επιτεύγµατα τηςλογοτεχνικής και άλλης παραγωγής της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης, αναδεικνύονταςταυτόχρονα µία άλλη όψη της αρχαίας Μακεδονίας: αυτής που κάτω από το φθαρµένοεπίχρισµα του πηλού συνεχίζει –ακόµα και στα χρόνια της ρωµαιοκρατίας– να αντανακλά τηνπολυτέλεια της ανάµνησης µιας ελληνικής οικουµένης· µιας οικουµένης που κατακτήθηκε µετο δόρυ, αλλά υποτάχθηκε µε το πνεύµα από έναν λαό που –αν µη τι άλλο– αγαπούσε τα‘γράµµατα’.