Παλαιοχριστιανικό εργαστήριο υαλουργίας στους Φιλίππους: τεχνολογική, τυπολογική και μορφολογική μελέτη της τοπικής παραγωγής

Abstract

The study of the secondary glass workshop of the 4th – early 5th c. AD, which was excavated at Philippi, has been based on two axes, (A) the technology applied to its function and (B) its production. The technological axe refers to:A1. The equipment of the workshop and the methods of glass-working. The glassworks functioned within the frame of the roman glass industry, where an important part of the glass products were made of glass which had been primarily produced by large-scale glass-making factories located in Syro-palestine and Egypt. Raw glass was then transferred, through a well organised sea-trade network, all over the empire, in order to be re-melted and worked by the local secondary glass workshops and to be sold at the local markets. Three successive glass furnaces functioned in the workshop of Philippi, a rectangular and two circular ones. Their form coincides with known examples from the Mediterranean and N. Europe. A large variety of glass-working and vessel-forming debris was also studied and interpreted.A2. The chemical composition and, consequently, the provenance of the glass used as raw material. The analysis of the main composition of the glass (i.e. main elements and certain minor elements) by electronic microscopy combined with X-ray analysis (SEM – EDXA) indicated that the greatest part of the glass used in the workshop was good quality glass of Syro-palestinian provenance. Manganese had been added to the glass batch, in order to diminish its natural blue-green hue and turn it as colorless as possible. Comparative study suggests that similar glass compositions circulated in the Mediterranean and in W. Europe during the 3rd - 4th c. Other glass compositions have also been recognized, which shed light on glass-workers’ choices, aesthetic trends and commercial contacts of the region before, during and after the workshop’s function.B. The axe of production refers to the types of products manufactured by the glass workshop. Like all production sites of its era, the Philippi workshop manufactured vessels using the blowing technique. The main vessels produced were simple bowls or cups of semi-spherical and truncated conical shape, which possibly combined multiple uses, such as drinking vessels and lamps, serving both domestic and religious purposes. Closed tableware or storage / transfer vessels must have been produced in a shorter scale. Window glass also constituted an important part of production. The significance of the glass workshop and the glass as a material in the everyday needs of the roman colony is stressed by the variety of uses of the workshop’s products.Τhe parallel study of chemical composition, working waste and typo-chronology of the vessels also indicates a large-scale re-use / recycling of contemporary or slightly earlier cullet (scrap glass) in combination with the imported primary glass.

Η μελέτη του εργαστηρίου δευτερογενούς παραγωγής γυαλιού (υαλουργείου) του 4ου – πρώιμου 5ου αι. μ.Χ. που ανασκάφηκε στους Φιλίππους διαρθρώθηκε σε δύο άξονες, (Α) εκείνον της τεχνολογίας που χρησιμοποιήθηκε στη λειτουργία του και (Β) εκείνον της παραγωγής του. Ο άξονας της τεχνολογίας αναφέρεται: Α1. Στον εξοπλισμό του υαλουργείου και στις μεθόδους κατεργασίας του γυαλιού. Το υαλουργείο των Φιλίππων εντάσσεται στο σύστημα βιομηχανίας γυαλιού των ρωμαϊκών χρόνων και της ύστερης αρχαιότητας, στο πλαίσιο του οποίου μεγάλο τμήμα των παραγόμενων γυάλινων αντικειμένων αποτελείτο από γυαλί κατασκευασμένο πρωτογενώς στα μεγάλα υαλοποιεία της Συρο-παλαιστίνης και της Αιγύπτου. Το γυαλί αυτό διοχετευόταν μέσω ενός καλά οργανωμένου θαλάσσιου εμπορικού δικτύου σε ολόκληρη την αυτοκρατορία προκειμένου να το κατεργαστούν τα κατά τόπους υαλουργεία και να παραχθούν γυάλινα προϊόντα προς πώληση στις τοπικές αγορές. Στο υαλουργείο των Φιλίππων λειτούργησαν τρεις διαδοχικοί, χρονικά, υαλοκλίβανοι κατεργασίας, ένας ορθογώνιος και δύο κυκλικοί, οι οποίοι ακολουθούν τα πρότυπα των κλιβάνων της εποχής που εντοπίζονται στη Μεσόγειο και τη Β. Ευρώπη. Επίσης, μελετήθηκε κι ερμηνεύθηκε μεγάλη ποικιλία απορριμμάτων που προέκυψαν από την κατεργασία γυαλιού και τη διαμόρφωση συγκεκριμένων τύπων αγγείων.Α2. Στη χημική σύσταση και, κατ' επέκταση, την προέλευση του γυαλιού που χρησιμοποιήθηκε ως πρώτη ύλη. Η ανάλυση της κύριας σύστασης του γυαλιού (δηλ. ανάλυση κύριων στοιχείων και ορισμένων ολιγοστοιχείων) με ηλεκτρονική μικροσκοπία και ενσωματωμένη ανάλυση ακτίνων – X (SEM - EDXA) οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η μεγαλύτερη ποσότητα γυαλιού που χρησιμοποιήθηκε στο υαλουργείο των Φιλίππων ήταν καλής ποιότητας γυαλί συρο-παλαιστινιακής προέλευσης. Στο μίγμα είχε γίνει προσθήκη μαγγανίου προκειμένου να περιοριστεί η φυσική γαλαζοπράσινη χροιά του και να καταστεί πιο άχρωμο. Η συγκριτική μελέτη υποδεικνύει ότι γυαλί ανάλογης σύστασης εντοπίζεται στη Μεσόγειο και τη Δυτ. Ευρώπη κατά τον 3ο – 4ο αι. Σε μικρότερο βαθμό εντοπίστηκαν και άλλες ποιότητες γυαλιού που φωτίζουν επιλογές των υαλουργών, αισθητικές προτιμήσεις και εμπορικές επαφές της περιοχής πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την περίοδο λειτουργίας του εργαστηρίου.Β. Ο άξονας της παραγωγής αναφέρεται στα είδη που κατασκεύαζε το εργαστήριο. Όπως σε όλα τα κέντρα της εποχής, έτσι κι εδώ παράγονταν αγγεία με την τεχνική της εμφύσησης. Τα κυριότερα αγγεία που παράγονταν ήταν απλά κύπελλα ημισφαιρικού και κολουροκωνικού σχήματος που πιθανότατα είχαν πολλαπλές χρήσεις, ως αγγεία πόσεως και ως φωτιστικές λυχνίες, τόσο στον οικιακό όσο και στο θρησκευτικό βίο. Σε μικρότερες ποσότητες φαίνεται ότι κατασκευάζονταν κλειστά αγγεία, επιτραπέζια ή αποθηκευτικά / μεταφοράς. Σημαντικό μέρος της παραγωγής αποτελούσε το γυαλί παραθύρων. Μέσα από τις ποικίλες χρήσεις των αντικειμένων αυτών τονίζεται η σημασία του υαλουργείου και του γυαλιού γενικότερα στις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων της ρωμαϊκής αποικίας. Η παράλληλη μελέτη της χημικής σύστασης, των απορριμμάτων κατεργασίας και της τυπο-χρονολογίας των αγγείων αναδεικνύει μια ευρείας κλίμακας επαναχρησιμοποίηση - ανακύκλωση σύγχρονου ή ελαφρώς παλιότερου υαλοθραύσματος στη λειτουργία του εργαστηρίου σε συνδυασμό με το εισηγμένο πρωτογενές γυαλί.