Ελλάδα και Βαλκάνια στα ελληνικά σχολικά βιβλία ιστορίας της περιόδου 1967-2007

Abstract

This thesis is part of the field of "Pedagogy of Peace" and the "International Research" of textbooks. The material of this research were the books of Modern and Contemporary History of the General, Primary and Secondary Education of the period 1967-2007. In this context I have studied both synchronically and diachronically the image of the national "self" and the Balkan national 'other', as well as the conflicts but also the periods of peace between them, in order to illustrate the potential impact of foreign policy on the contents of the surveyed school books. The findings have demonstrated the dependence of school History by political power. The history textbooks used in schools are still viewed as an instrument of national ideology diffusion. Especially in the contents of the textbooks of the period of the seven- year dictatorship which mainly focus on war, it is easily observed the conservative argumentation of the post-Civil War period. The notions of Greek-Christianity, anti-communism and of the triptych "homeland-religion-family" dominate in the school narrative of the period as liberating ideologies against the revival of the threat of Slavic expansionism. However, the diplomatic isolation and the economic consequences of the sharp social inequality combined with the action of the European student movements in Greece and the Athens Polytechnic school’s uprising, the coup against the legitimate government of Cyprus and the Turkish invasion and its aftermath will cause the collapse of the military government. This change brings to an end the post Civil War period and marks the start of the new regime. The main objective of the first years of the new regime is the effort of healing of the wounds that had been caused by the ideological conflicts from the liberation until 1974. In this context, the climate that allows a transition to a more liberal direction is formed, while the relevant educational promises are also associated with the reorientation of historical education which is proved too slow paced. In particular, up to 1981 the ethnocentric narrative of history textbooks is still evident, which also adheres to the emergence of the Turks and Bulgarians as national enemy 'others'. From the first half of the 1980s until the mid-1990s, there are noticeable efforts to "negatively" review the narrative of the history books mainly in secondary education. The Turks are mainly depicted as hostile ethnic 'others', the relevant negative markings about the Bulgarians disappear, whereas the "Macedonian" and the issues of identity and minorities consent to the return of conservatism in the Greek foreign policy, which is reflected in the content of the school History textbooks of the season. Finally, a similar narrative pattern is followed even after 1997 despite the announcements for educational modernization. All the above make evident that the Greek educational system is still far from realizing the imperative demands of the modern era for meaningful intercultural dialogue and on overcoming ethnocentrism. To achieve that the content of the history school textbooks is required to be polyprismatic utilizing a wider range of sources, which will cultivate the historical judgment, empathy and the fostering of the exchange of ideas. Education for Peace works to this end, which is an education about politics, able to "construct" a polyphonic version of history, which will contribute to the understanding of historical diversity and promote peaceful interbalkan coexistence.

Η παρούσα διατριβή εντάσσεται στο πεδίο της Παιδαγωγικής της Ειρήνης και της «Διεθνούς Έρευνας» των σχολικών εγχειριδίων. Υλικό της έρευνας αποτέλεσαν τα βιβλία Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας της Γενικής, Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της περιόδου 1967-2007. Στο πλαίσιο αυτό μελέτησα σε συγχρονικό και διαχρονικό επίπεδο την εικόνα του εθνικού «εαυτού» και του βαλκάνιου εθνικού «άλλου», καθώς και τις συγκρούσεις αλλά και τις περιόδους ειρήνης μεταξύ τους, προκειμένου να καταδείξω την πιθανή επίδραση της εξωτερικής πολιτικής στα περιεχόμενα των ερευνώμενων σχολικών βιβλίων. Η γενική διαπίστωση που προέκυψε κατέδειξε την εξάρτηση της σχολικής Ιστορίας από την πολιτική εξουσία. Η σχολική ιστορία εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται ως εργαλείο διάχυσης εθνικής ιδεολογίας. Ειδικότερα στα πολεμοκεντρικά περιεχόμενα των σχολικών βιβλίων της επταετούς δικτατορίας διακρίνεται η συντηρητική επιχειρηματολογία της μετεμφυλιακής περιόδου. Τα ιδεολογήματα του ελληνοχριστιανισμού, του αντικομμουνισμού και του τρίπτυχου «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια» δεσπόζουν στη σχολική αφήγηση της περιόδου ως απελευθερωτικές ιδεολογίες έναντι της αναβίωσης της απειλής του σλαβικού επεκτατισμού. Ωστόσο, η διπλωματική απομόνωση και οι οικονομικές συνέπειες αυτής, η έντονη κοινωνική ανισότητα σε συνδυασμό με τη δράση των ευρωπαϊκών φοιτητικών κινημάτων στην Ελλάδα και την εξέγερση του Πολυτεχνείου, το πραξικόπημα κατά της νόμιμης κυβέρνησης της Κύπρου και η εισβολή της Τουρκίας με τα επακόλουθά της θα επιφέρουν την κατάρρευση της στρατιωτικής κυβέρνησης. Η μεταβολή αυτή τερματίζει τη μετεμφυλιακή περίοδο και σηματοδοτεί την έναρξη της μεταπολίτευσης. Βασικός στόχος των πρώτων χρόνων της μεταπολίτευσης είναι η προσπάθεια επούλωσης των πληγών που είχαν ανοίξει οι ιδεολογικές διαμάχες από την απελευθέρωση μέχρι το 1974. Στο πλαίσιο αυτό διαμορφώνεται το κλίμα που επιτρέπει τη μετάβαση σε πιο φιλελεύθερες κατευθύνσεις, ενώ οι σχετικές εκπαιδευτικές επαγγελίες συνδέονται και με τον αναπροσανατολισμό της ιστορικής εκπαίδευσης, ο οποίος όμως αποδεικνύεται αργόσυρτος. Ειδικότερα, έως το 1981 εξακολουθεί να είναι έκδηλη η εθνοκεντρική αφήγηση των σχολικών βιβλίων Ιστορίας, η οποία εμμένει στην ανάδειξη των Τούρκων και των Βούλγαρων ως εχθρικών εθνικών «άλλων». Από το α΄ μισό της δεκαετίας του 1980 έως τα μέσα της δεκαετίας του 1990, σημειώνονται προσπάθειες «αρνητικής» αναθεώρησης της αφήγησης των βιβλίων Ιστορίας κυρίως της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Ως εχθρικός εθνικός «άλλος» προβάλλεται κυρίως ο Τούρκος, υποχωρούν οι σχετικές αρνητικές σημάνσεις για τους Βούλγαρους, ωστόσο το «Μακεδονικό» και τα θέματα των ταυτοτήτων και των μειονοτήτων συναινούν στην επάνοδο του συντηρητισμού στην ελληνική εξωτερική πολιτική, γεγονός που αποτυπώνεται στα περιεχόμενα της σχολικής Ιστορίας της εποχής. Τέλος, αντίστοιχο αφηγηματικό μοτίβο ακολουθείται και μετά το 1997 παρά τις εξαγγελίες για εκπαιδευτικό εκσυγχρονισμό. Από τα παραπάνω διαφαίνεται ότι το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα εξακολουθεί να απέχει από την πραγμάτωση των επιτακτικών αιτημάτων της σύγχρονης εποχής για ουσιαστικό διαπολιτισμικό διάλογο και υπέρβαση του εθνοκεντρισμού. Προκειμένου να επιτευχθεί το παραπάνω απαιτείται το περιεχόμενο των σχολικών βιβλίων Ιστορίας να καταστεί πολυπρισματικό αξιοποιώντας μεγαλύτερο φάσμα πηγών, που θα καλλιεργούν την ιστορική κρίση, την ενσυναίσθηση και θα ευνοούν την ανταλλαγή ιδεών. Προς αυτήν την κατεύθυνση εργάζεται η Εκπαίδευση για την Ειρήνη, η οποία είναι εκπαίδευση για την πολιτική, ικανή να «κατασκευάσει» μια πολυφωνική εκδοχή της Ιστορίας, που θα συμβάλλει στην κατανόηση της ιστορικής ετερότητας και θα προωθεί την ειρηνική, διαβαλκανική συμβίωση.