Συμπληρωματικές μορφές στους αττικούς ναΐσκους της Κυβέλης

Abstract

The study examines the attic naiskoi of Cybele with supplementary figures, deals with the research of their iconographic motive through its religious context and tries to place these sculptural works in a specific chronological frame. The investigation of the issues concerning the iconography and cult of these figures which escort the enthroned goddess at the antae or the interior of the naiskoi and owe their creation to the Athenian artistic inspiration of the 4th c. B.C., sheds light to the importance and function of these particular religious monuments in private and public life of ancient Greeks giving an additional aspect on the inexhaustible matter of Cybele’s cult. This work is divided in four main parts, every one of which is subdivided in individual chapters and subchapters. Part A presents the main catalogue of the attic naiskoi, in which some unpublished items are included, and are separated into ten iconographic types, while is attempted their typological classification and their chronological approach based on stylistic grounds and the examination of proportions of their shape. Part B discusses problems related to the iconography of the supplementary figures of Cybele, that is the figures of a youth, a torch-bearing maiden, Pan and a child on goddess’s lap, which are treated through the presentation of iconographical parallels of the representation of the naiskoi. The figures are examined separately in individual chapters, from which indications for their correlation to specific gods that claim their identificationemerge. Part C presents the epigraphic and literary sources that witness the direct and indirect relationship between Cybele and gods who could more possibly attend the Mother of the Gods. Testimonia and monuments are also cited in the same part providing evidence on syncretism between Great Mother and the goddesses Demeter and Rea. In Part D aspects and conclusions of the writer are exposed concerning the iconography of the Cybele’s attic naiskoi with supplementary figures. The identification of the figures in research is problematic mainly because their attributes, the oinochoe for the male and the torch for the female attendant, are not sufficient diagnostic features. It is attempted according to the evidence presented at the former chapters interpretation through five levels of the escorting figures of the Mother of the Gods and of the iconographical context of the naiskoi on the whole, which regard the converging points between those figures and the cult of the goddess, observations and conclusions related to the identification of the iconographical type in question and the merge of the meaning of the representation of the attic naiskoi with the Eleusinian myth and the orphic doctrine, while some formerly accepted views in regard to the interpretation of the figures are reconsidered. Finally, Cybele’s illustration with a child on her lap on the unique naiskos N39 is interpreted and modern scholars’ consideration of the child as Attis is rejected.

Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη των αττικών ναΐσκων της Κυβέλης με συμπληρωματικές μορφές, η διερεύνηση του αιτίου της εικονογραφίας τους μέσα από την εξέταση του θρησκειολογικού τους περιεχομένου και η τοποθέτησή τους σε ένα όσο το δυνατόν πιο σαφές χρονικό πλαίσιο. Μέσα από την έρευνα των ζητημάτων της εικονογραφίας και της λατρείας των μορφών, που συμπληρώνουν την παράσταση της ένθρονης θεάς στις παραστάδες ή την κόγχη των ναΐσκων και οφείλουν τη δημιουργία τους στην αθηναϊκή καλλιτεχνική έμπνευση του 4ου αι. π.Χ., διαφωτίζεται η σημασία και η λειτουργία των ιδιαίτερων αυτών θρησκευτικών μνημείων στην ιδιωτική και δημόσια ζωή των αρχαίων Ελλήνων προσθέτοντας έτσι μία ακόμη οπτική θεώρησης στο ανεξάντλητο θέμα της μητρώας λατρείας. Η εργασία διαρθρώνεται σε τέσσερα μέρη, καθένα από τα οποία χωρίζεται σε επιμέρους κεφάλαια και υποκεφάλαια. Στο Α΄ μέρος παρουσιάζονται οι ναΐσκοι αττικής προέλευσης, μεταξύ των οποίων και κάποιοι αδημοσίευτοι, και διαχωρίζονται σε δέκα εικονογραφικούς τύπους, ενώ επιχειρείται η τυπολογική κατάταξη και η χρονολογική τους προσέγγιση μέσα από την τεχνοτροπική τους ανάλυση και την εξέταση των αναλογιών τους. Στο Μέρος Β΄ θίγονται τα ζητήματα της εικονογραφίας των συμπληρωματικών μορφών της Κυβέλης, δηλαδή του νεανία, της δαδούχου κόρης, του Πανός και του παιδιού, με την παρουσίαση εικονογραφικών παραλλήλων της παράστασης των ναΐσκων. Εξετάζονται οι μορφές χωριστά σε αυτόνομα κεφάλαια μέσα από τα οποία προκύπτουν οι ενδείξεις για συσχετισμούς τους με συγκεκριμένες θεότητες, που διεκδικούν την ταυτότητά τους. Στο Μέρος Γ΄ παρουσιάζονται οι επιγραφικές και φιλολογικές πηγές που μαρτυρούν την άμεση και έμμεση σχέση μεταξύ της Κυβέλης και των θεοτήτων, που εμφανίζονται ως πιθανές συνοδευτικές της θεάς, και παρατίθενται οι μαρτυρίες θεοκρασίας της Μεγάλης Μητέρας με τις θεές Δήμητρα και Ρέα. Στο Μέρος Δ΄ εκτίθενται τα συμπεράσματα και οι απόψεις της γραφούσης σχετικά με την εικονογραφία των αττικών ναΐσκων της Κυβέλης με συμπληρωματικές μορφές. Η ταύτιση των συμπληρωματικών μορφών είναι προβληματική καθώς τα συνοδευτικά τους αντικείμενα, η οινοχόη για τον νεανία και οι δάδες για την κόρη, δεν αποτελούν ασφαλή διαγνωστικά σύμβολα. Επιχειρείται σύμφωνα με τα δεδομένα των προηγούμενων κεφαλαίων ερμηνεία σε πέντε επίπεδα των συνοδευτικών μορφών της Μητέρας των θεών καθώς και του εικονογραφικού περιεχομένου των ναΐσκων στο σύνολό του, που αφορούν τα συγκλίνοντα με τη θεά και τη λατρεία της χαρακτηριστικά στοιχεία των υπό μελέτη μορφών, παρατηρήσεις και συμπεράσματα που προκύπτουν από τη θεώρησή τους υπό το πρίσμα του συγκρητισμού με τη Δήμητρα και τη συγχώνευση του νοήματος της παράστασης των αττικών ναΐσκων με τον ελευσίνιο μύθο και την ορφική δογματική, ενώ παράλληλα αναθεωρούνται κάποιες παγιωμένες θέσεις τηςσύγχρονης έρευνας αναφορικά με την ερμηνεία των μορφών. Τέλος, δίνεται η ερμηνεία της παράστασης της Κυβέλης με παιδί στην αγκαλιά της στον μοναδικό ναΐσκο Ν39, σύμφωνα με την οποία απορρίπτεται η έως τώρα αποδεκτή ερμηνεία του παιδιού ως Άττιος.