Η φωνή του Ορφέα: προσεγγίσεις στη μουσική εικονογραφία και την πολιτισμική ιστορία της κλασικής Αθήνας

Abstract

This study addresses issues arising from the methodology of iconography and the cultural history of ancient Greek music. It stands at the interfaces of Greek mythology and religion, classics, classical archaeology, art history, as well as cultural and musical anthropology. It examines 75 Athenian red figure vases bearing an image inspired by the myth of Orpheus. I place particular emphasis in the scene of the musical enchantment of the Thracians, which constitutes a mythical model of musical listening during which the ideal poet of Antiquity charms the ferocious warriors of this barbaric ethnos and provokes in them a range of musical emotions that vary from attentive appreciation to a complete loss of self. Sometimes he even tames the wild satyrs by his spellbinding song, a deed followed by an act of tremendous atrocity. Despite his powerful musical abilities, Orpheus meets a violent and most unusual death in the hands of “barbaric” and wild women, who commit a most “un-female” act using diverse symbolic instruments associated to the survival of the “oikos” and the Athenian polis. How are these images of extreme violence (almost unparalleled in Athenian imagery) to be accounted for? How can we relate this violent death to the ideal musical ability attributed to Orpheus?Based on an extensive iconographic corpus of musical imagery, which I organise into iconographic series following the semiotic-anthropological methods of the Paris School, I show how Athenian vase painters present different scenes of musical performance and musical listening while succeeding in rendering the musical emotions of the audience, especially through the use of posture, gesture and even facial expression. Orphean imagery gives evidence for a broader understanding of ancient Greek music as a set of cultural practices involving performance and embodiment. Although I would not use the word shaman for describing Orpheus (as is very often the case), I demonstrate that the effect of his music is inextricably linked to States of Altered Consciousness and the multifaceted ecstatic phenomenon, which includes various manifestations of trance. Indeed, according to literary testimonies, Orpheus is not only a musician, but also the poet of theogonies and cosmogonies, as well as the initiator to secret rituals. This explains the multiple (and apparently diverse) qualities attributed to him, as well as his violent death in the hands of women that defend the values threatened by the orphic voice. It also re-instates the mythical musician into the complex universe of ancient Greek music impregnated by the religious element, where ecstatic trance has a central (if ambivalent) role in a number of manifestations.

Η παρούσα διατριβή εξετάζει ζητήματα σχετικά με την εικονογραφία και την πολιτισμική ιστορία της αρχαίας ελληνικής μουσικής. Τοποθετείται δηλαδή στo σημείο τομής της ελληνικής μυθολογίας και θρησκείας, των κλασικών σπουδών, της κλασικής αρχαιολογίας και της ιστορίας της τέχνης, καθώς και της πολιτισμικής και μουσικής ανθρωπολογίας. Στην αφετηρία της βρίσκεται η μελέτη 75 ερυθρόμορφων αθηναϊκών αγγείων, που φέρουν παραστάσεις εμπνευσμένες από τον μύθο του Ορφέα. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στη σκηνή κατά την οποία ο μυθικός μουσικός και ποιητής μαγεύει τους βάρβαρους Θράκες πολεμιστές με το τραγούδι του προξενώντας μια ποικιλία μουσικών συναισθημάτων, που κυμαίνονται από τον μετρημένο θαυμασμό και την εκτίμηση έως την απόλυτη απώλεια του εαυτού και τη βύθιση στη μουσική. Μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις το τραγούδι του Ορφέα κατορθώνει να δαμάσει ακόμη και τους σατύρους, ένα κατόρθωμα που έχει ωστόσο τραγική κατάληξη. Παρά τη μοναδική μουσική ικανότητά του, ο Ορφέας συναντά βίαιο τέλος στα χέρια «βάρβαρων» και εξαγριωμένων γυναικών, οι οποίες προβαίνουν σε μια πράξη που αντιβαίνει στις καθιερωμένες αντιλήψεις για τη γυναικεία συμπεριφορά, χρησιμοποιώντας ετερόκλητα όπλα και εργαλεία, συμβολικά του οίκου και της αθηναϊκής πόλης. Πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε αυτές τις εικόνες απαράμιλλης βιαιότητας και πώς η εικονογραφία του Ορφέα σχετίζεται με τη μουσική του ιδιότητα;Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα δίδεται μέσα από τη μελέτη του εκτεταμένου corpus της μουσικής εικονογραφίας, το οποίο για τις ανάγκες της μελέτης οργανώνεται σε εικονογραφικές σειρές σύμφωνα με τη σημειωτική-ανθρωπολογική μέθοδο της Παρισινής Σχολής. Καταδεικνύεται ο τρόπος με τον οποίο οι αθηναίοι αγγειογράφοι αποδίδουν εικαστικά διαφορετικές σκηνές μουσικής εκτέλεσης και ακρόασης, καθώς και ποικίλα στάδια μουσικού συναισθήματος, μέσα από τις στάσεις, τις κινήσεις, τις χειρονομίες, αλλά και τις εκφράσεις του προσώπου των εικονιζομένων. Η εικονογραφία του Ορφέα τοποθετείται στο ευρύτερο πλαίσιο της μουσικής εικονογραφίας παρέχοντάς μας τα απαραίτητα στοιχεία για μια ευρύτερη προσέγγιση και κατανόηση της αρχαίας ελληνικής μουσικής ως σύνθετου πολιτισμικού φαινομένου, το οποίο εμπεριέχει τόσο την επιτέλεση όσο και τη σωματοποίηση. Μολονότι η παρούσα μελέτη δεν υιοθετεί τον όρο σαμάνος στην περιγραφή του Ορφέα, υπογραμμίζει ωστόσο το γεγονός ότι η επίδραση της ορφικής φωνής και μουσικής συνδέεται με τη Μεταβαλλόμενη Συνειδησιακή Κατάσταση (ΜΣΚ) και το πολύπλευρο εκστατικό φαινόμενο. Τα συμπεράσματά μας επιβεβαιώνονται από τις σωζόμενες φιλολογικές μαρτυρίες, σύμφωνα με τις οποίες ο Ορφέας, εκτός από μουσικός, υπήρξε και ο συγγραφέας θεογονιών και κοσμογονιών, ενώ παράλληλα το όνομά του συνδέθηκε με την Τελετή και τα Μυστήρια του αρχαίου κόσμου. Οι ιδιότητες αυτές εξηγούν και τη βίαιη θανάτωσή του από τις γυναίκες, τις οποίες απειλεί η ορφική φωνή. Παράλληλα επανατοποθετεί τον μυθικό μουσικό στο σύνθετο σύμπαν της αρχαιοελληνικής μουσικής με το διάχυτο θρησκευτικό στοιχείο, όπου η έκσταση κρατά έναν κεντρικό (αν και αμφίσημο) ρόλο.