Όψεις της γυναικείας εξουσίας στην παραδοσιακή κοινωνία των καραγκούνηδων της δυτικής Θεσσαλίας: διατροφή και μαγεία

Abstract

The subject of this Ph. D. is primarily the relation ship between culinary and witchcraft in the traditional community of western Thessaly Karagunides. On a secondary level is put to question whether this relation encapsulated a female symbolic power. Through ethnographic data, on qualitative fieldwork in lowland Thessaly, I marked down practices of every day and ritual cooking, associated with the traditional community of Karagunides. Some of these practices have survived to this day through tradition, while others were retrieved from the local population’s memoirs, who were born in the first half of the 20th century, but lived to see the transition from the traditional to the modern culture within the 20th century. Moreover History played a vital part in my research, as I included sources from older “in situ” investigations aw well as interviews from the cultural area of Karagunides. If we had to give a name to this method, that would be historical /retrospective ethnography. I found out that culinary in the traditional community of Karagunides was socially learnt art, that communicating from generation to generation, from mother to daughter. The preparation and the offering of the food constituted a female practice and sealed the most important moments of a person’s life (birth, marriage, death). Additionally, cooking both as a ritual during feast period as well as every day food, was associated with intense symbolism. Hence I questioned whether the symbolism of food and cooking could have a metaphysical – magical dimension. This relation revealed that vegetable and animal species, chosen as edible, had beneficial factor for the man kind. On the other hand, species which were not edible, were considered noxious. I reached to the conclusion that the notion of a good or a bad food, was more on a symbolic than a physical level. Both edible and non edible foods, through a specialized procession, (wed as magical filters or standard food ingredients), could create witchcraft. Witchcraft was practiced by local women, (called maistres), who were involved in sorcery with the intention to harm or to do good. This is why witchcraft can be distinguished in beneficial and malefactor magic. Besides, through folk literature as well as life stories told by people, emerged that witchcraft related not just with cooking itself, but other female practice fields like sewing and housework. Finally, when males exercised sorcery, were functioned as “exorcists” who resolved the female sorcery. So the relation ship between witchcraft and culinary, was translated as a female symbolic power.

Το θέμα της παρούσας διατριβής είναι καταρχάς η σχέση της μαγειρικής με τη μαγεία στην παραδοσιακή κοινωνία των Καραγκούνηδων της δυτικής Θεσσαλίας. Σε ένα δεύτερο επίπεδο εξετάζεται το αν η σχέση αυτή συνιστούσε γυναικεία συμβολική εξουσία. Μέσα από εθνογραφικά δεδομένα κατόπιν επιτόπιας ποιοτικής έρευνας στην πεδινή Θεσσαλία, καταγράφηκαν οι πρακτικές της καθημερινής και της τελετουργικής μαγειρικής που αφορούσαν την παραδοσιακή κοινωνία των Καραγκούνηδων. Άλλες από αυτές τις πρακτικές διασώζονται μέσω της παράδοσης και τελούνται ακόμη και σήμερα, ενώ άλλες ανασύρθηκαν μέσα από τη μνήμη των κατοίκων που γεννήθηκαν στο α μισό του 20ου αιώνα και βίωσαν στο β μισό του ως σήμερα τη μετάβαση από τον παραδοσιακό στον σύγχρονο τρόπο ζωής. Επίσης η έρευνα δεν αγνόησε την ιστορία, δεδομένου ότι συμπεριέλαβε ως πηγές παλαιότερες επιτόπιες έρευνες και συνεντεύξεις από την πολιτισμική περιοχή των Καραγκούνηδων. Η μέθοδος λοιπόν του θέματος είναι η ιστορική εθνογραφία. Διαπιστώθηκε ότι η μαγειρική στην παραδοσιακή κοινωνία των Καραγκούνηδων ήταν τέχνη κοινωνικά μαθημένη, που επικοινωνείτο από γενιά σε γενιά και από μάνα σε κόρη. Η παρασκευή και η προσφορά του φαγητού συνιστούσε γυναικεία πρακτική και σηματοδοτούσε τις βασικές στιγμές της ζωής του ανθρώπου (γέννηση, γάμος, θάνατος). Επιπλέον η μαγειρική ήταν συνδεδεμένη με έντονους συμβολισμούς τόσο ως τελετουργική τροφή την περίοδο των γιορτών, όσο και ως απλό, καθημερινό φαγητό. Ως εκ τούτου αναζητήθηκε ο συμβολισμός της τροφής και αν και κατά πόσον η μαγειρική και το φαγητό είχαν μεταφυσική - μαγική διάσταση. Αυτή η σχέση αποκάλυψε ότι τα φυτικά και ζωικά είδη που είχαν επιλεγεί ως εδώδιμα, ωφελούσαν. Από την άλλη, τα είδη που είχαν επιλεγεί ως μη εδώδιμα θεωρείτο ότι έβλαπταν. Η δε ωφέλεια και η βλάβη συνίσταντο πολύ περισσότερο σε συμβολικό επίπεδο, απ’ ό,τι σε υλικό. Και τα δύο είδη όμως, εδώδιμα και μη εδώδιμα, θα μπορούσαν μέσω μιας ειδικής μαγειρικής επεξεργασίας τους (να γίνουν δηλαδή φίλτρα ή να ριχτούν μέσα στο κανονικό φαγητό), να προκαλέσουν μαγεία. Τη μαγεία διενεργούσαν οι μαΐστρες, οι γυναίκες δηλαδή της περιοχής που εμπλέκονταν με μάγια, κατά περίσταση: είτε για να ωφελήσουν είτε για να βλάψουν, οπότε μπορούμε να διακρίνουμε αντίστοιχα μια ευεργετική και μια επιβλαβή μαγεία. Επιπλέον, μέσα από τη λαϊκή λογοτεχνία και τις αφηγήσεις ζωής των υποκειμένων, επιβεβαιώθηκε η συνάφεια της μαγείας όχι μόνο με τη μαγειρική, αλλά και με άλλα γυναικεία πεδία δράσης, όπως τη ραπτική και το νοικοκυριό. Τέλος οι άνδρες, όταν εμπλέκονταν με μάγια, λειτουργούσαν ως «εξορκιστές», που έλυναν τα γυναικεία μάγια. Και αυτό κατέδειξε ότι η σχέση μαγειρικής-μαγείας μεταφράστηκε ως όψη μιας γυναικείας συμβολικής εξουσίας στην υπό έρευνα κοινωνία.