Ηθική και πολιτική κατά τον Juergen Habermas

Abstract

The thesis focuses on the presentation and the examination of Habermas’ moral and political thought, trying to illuminate its logical and historical grounds. The first and the second chapters examine the turn of the German intellectual from a critical theory as a theory of knowledge (which was formed in the ‘60s, it was based on the concept of “cognitive interests” and it stressed the relation between theory and praxis) to a theory of communication (which has been developed during the ‘70s, it has been founded on the analysis of the general-universal characteristics of communication, that Habermas calls “universal pragmatics”, and put emphasis on its theoretical foundation). Habermas’ attempt has been completed with the formation of a theory of modernity, which grasps modernity as a result of a rationalization process. The last two chapters search into his moral and political theory, as it has been developed on the basis of his communicative turn. The thesis aims at showing how the critical element of Habermas’ theory, which is weakened through the formation of his communication theory, is also abandoned in his moral and political theory. Therefore, his consensus theory of truth “corresponds” to the discourse ethics and the discourse theory of democracy. The result is that pluralism and difference are suppressed and the historical character of moral and political phenomena, as well as the importance of freedom of the moral person and the democratic subject are diminished. At the same time, the thesis attempts to bring forth the contradictions in his political theory, as Habermas seems to ignore the political consequences of his communication theory. Specifically, as regards the political field, it is detected that the process of communication seems to give priority to the system (at the level of the nation-state), as well as to a cosmopolitan order which is based on a deficient legitimation (at the international level). According to the methodological notes, which are presented in the Introduction, the thesis follows mainly the systemic approach, without ignoring the historical one, in order to achieve a thorough examination of its assumptions, as well as a multi-faceted interpretation of the development of Habermas’ moral and political thought.

Η παρούσα διατριβή επικεντρώνεται στην παρουσίαση και εξέταση της ηθικής και πολιτικής σκέψης του Habermas, επιχειρώντας παράλληλα να φωτίσει τα λογικά και ιστορικά της θεμέλια. Έτσι, τα δύο πρώτα κεφάλαια εστιάζουν στη στροφή του Γερμανού διανοητή από μια κριτική θεωρία ως γνωσιοθεωρία, που διατυπώθηκε κατά τη δεκαετία του ’60, αποκρυσταλλώθηκε γύρω από την έννοια των «γνωστικών διαφερόντων» και τόνιζε τη σχέση θεωρίας και πράξης, προς μια θεωρία της επικοινωνίας, που αναπτύχθηκε κατά τη δεκαετία του ’70, στηριζόταν στη σύλληψη των γενικών-καθολικών χαρακτηριστικών του επικοινωνιακού φαινομένου («καθολική πραγματολογία») και απέδιδε ιδιαίτερη έμφαση στη θεωρητική της θεμελίωση. Η προσπάθειά του αυτή συνοδευόταν, επίσης, από την ανάπτυξη μιας θεωρίας της νεωτερικότητας ως αποτέλεσμα μιας διαδικασίας κοινωνικού εξορθολογισμού. Στα επόμενα δύο κεφάλαια εξετάζεται η ηθική και πολιτική θεωρία του, όπως προέκυψαν από την επικοινωνιακή στροφή του Habermas. Σκοπός της διατριβής είναι να καταδείξει πώς το κριτικό στοιχείο της σκέψης του, το οποίο ατονεί κατά τη διατύπωση της επικοινωνιακής του θεωρίας, εγκαταλείπεται σε μεγάλο βαθμό και κατά τη διαμόρφωση της ηθικής και πολιτικής του σκέψης. Έτσι, η συναινεσιακή θεωρία του περί αλήθειας βρίσκει το αντίστοιχό της στην ηθική του διαλόγου και τη διαλογική θεωρία της δημοκρατίας, με αποτέλεσμα να καταπιέζονται ο πλουραλισμός και η ετερότητα, να υποβαθμίζεται η ιστορικότητα των ηθικών και πολιτικών φαινομένων, καθώς και η σημασία της ελευθερίας του ηθικού προσώπου και του πολιτικού δημοκρατικού υποκειμένου. Ταυτόχρονα, επιχειρείται η ανάδειξη των αντιφάσεων στην πολιτική του θεωρία, καθώς ο Habermas μοιάζει να υποχωρεί μπροστά στις πολιτικές συνέπειες της ίδιας της επικοινωνιακής θεωρίας του. Πιο συγκεκριμένα, και σε ό,τι αφορά το πεδίο της πολιτικής, οι επικοινωνιακές διαδικασίες μοιάζουν να υποχωρούν τόσο στο επίπεδο του έθνους-κράτους, έναντι των συστημικών επιταγών, όσο και στο διεθνές επίπεδο, χάριν της προώθησης μιας κοσμοπολιτικής τάξης που βασίζεται σε μια ελλιπή δημοκρατική νομιμοποίηση. Βάσει των μεθοδολογικών παρατηρήσεων που διατυπώνονται στην Εισαγωγή, η διατριβή ακολουθεί κυρίως τη συστηματική προσέγγιση, χωρίς όμως να αγνοεί και την ιστορική προσέγγιση, προκειμένου να προβεί σε έναν περισσότερο ολοκληρωμένο έλεγχο των πορισμάτων της και να ερμηνεύσει συνολικότερα την εξέλιξη της ηθικής και πολιτικής σκέψης του Habermas.