Εικόνα: θέση και λειτουργικότητα: αποθησαύριση και ηλεκτρονική οργάνωση όρων και στοιχείων

Abstract

At the introduction the theme and the historical period of the thesis are defined. The research concerns the middle byzantine period because of the large number of icons, made of multiple materials. Afterwards it’s represented the perception of portable icons in modern times and the evolution of Greek and foreign historiography of this discipline. At the first chapter it’s represented the influence of the icons’ cult by the cult of the relics, the cult of the miracle icons, the pilgrimage, the general social role of the icons and the framework of their representation in churches and domestic buildings. Furthermore, the criteria for the classification of icons and the limitations of the different materials (wood, marble, metal, steatites, ivory, mosaic and clay), used for the fabrication of icons, are posed. At the second chapter initially the written sources of this period are represented with all the relevant to the public use of icons references. In the following subchapters the icons that belong to the public cult are represented, divided in categories according to their original use. They are further divided in sub-categories according to their iconographical theme. At the third chapter the written sources of this period are represented with all the references, relevant to icons for private devotion. This kind of written sources concern members of middle and upper social class. The representation of the archaeological material follows. The icons are divided in categories according to their form that means triptychs, diptychs, polyptychs and isolated icons. They are further divided in sub-categories according to the main iconography of these icons. Finally, there is an annex, where they the criteria for the organization of an electronical thesaurus of terms and its importance for the better understanding of the archaeological material are represented. At the second volume the archaeological material of the thesis is summarily represented with all the relevant photographical material.

Στην Εισαγωγή προσδιορίζεται το θέμα και η χρονική περίοδος εξέτασης του. Το θέμα εξετάζεται στη μέση βυζαντινή περίοδο, λόγω του πλήθους του αρχαιολογικού υλικού και της ποικιλίας που παρουσιάζει αυτή την περίοδο. Στη συνέχεια παρουσιάζεται σύντομα η εξέλιξη της πρόσληψης των φορητών εικόνων στα νεώτερα χρόνια και η εξέλιξη της ιστοριογραφίας στην Ελλάδα και διεθνώς. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι τρόποι, με τους οποίους, επηρεάζεται η λατρεία των εικόνων από την ανάπτυξη της λατρείας των λειψάνων, της λατρείας των θαυματουργών εικόνων, του προσκυνήματος και του γενικότερου κοινωνικού ρόλου που αποκτούν σταδιακά οι εικόνες μέσα στο πλαίσιο που προσφέρουν τόσο οι ναοί όσο και τα κοσμικά κτήρια. Τίθενται επιπλέον τα κριτήρια ταξινόμησης των εικόνων και παρουσιάζονται οι περιορισμοί που τα διαφορετικά υλικά θέτουν στη προσπάθεια ερμηνείας και οργάνωσης τους. Πιο συγκεκριμένα παρουσιάζονται τα προβλήματα ταξινόμησης που θέτουν οι εικόνες σε ξύλο, οι ανάγλυφες εικόνες σε μέταλλο, μάρμαρο, ελεφαντόδοντο και στεατίτη, οι εικόνες από πηλό και οι ψηφιδωτές εικόνες. Στο δεύτερο κεφάλαιο διερευνώνται διεξοδικά οι γραπτές πηγές της περιόδου, τυπικά μονών, αγιολογικά και ιστορικά κείμενα, διαθήκες, κείμενα περιηγητών αλλά και ρητορικά και ποιητικά κείμενα, και παρουσιάζονται οι σχετικές αναφορές στη δημόσια χρήση και τοποθέτηση των εικόνων. Τίθενται τα προβλήματα της ερμηνείας στις πληροφορίες που προσφέρουν οι πηγές κυρίως ως προς την ύπαρξη φορητών εικόνων στο τέμπλο αυτή την περίοδο. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι κατηγορίες των εικόνων ανεξάρτητα από το υλικό με το οποίο έχουν κατασκευαστεί σε επιμέρους ενότητες, ανάλογα με τη χρήση τους και τη θέση που μπορεί να είχαν στη δημόσια λατρεία. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζονται αρχικά τον τύπο της εικόνας δηλαδή σε εικόνες επιστυλίου, δεσποτικές εικόνες, εικόνες βημοθύρων, οι προσκυνηματικές εικόνες και οι εικόνες-πολύπτυχα και οι φορητές εικόνες που συμπληρώνουν τη διακόσμηση των ναών. Κατόπιν χωρίζονται σε επιμέρους ενότητες ανάλογα και με την εικονογραφία τους. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι συγκεκριμένες αναφορές σε εικόνες σε σχέση με χώρους ιδιωτικής ευλάβειας στις γραπτές πηγές. Επισημαίνεται, ωστόσο, ότι οι πηγές αναφέρονται σε μέλη της μέσης ή ανώτερης κοινωνικής τάξης. Ωστόσο, μέσα από τις πηγές θεμελιώνεται η ύπαρξη χώρων ιδιωτικής ευλάβειας ακόμη και αυτή την περίοδο. Στη συνέχεια παρουσιάζεται το αρχαιολογικό υλικό, που χωρίζεται ανάλογα με τον τύπο των εικόνων, δηλαδή σε τρίπτυχα, δίπτυχα και πολύπτυχα αλλά και σε αυτόνομες εικόνες. Η παρουσίαση χωρίζεται σε επιμέρους ενότητες ανάλογα με το κεντρικό εικονογραφικό θέμα των εικόνων. Τέλος, παρουσιάζεται σε παράρτημα ο τρόπος που αξιοποιήθηκε το αρχαιολογικό υλικό για να οργανωθεί ένας θησαυρός όρων σχετικός με τις εικόνες. Με τον τρόπο αυτό αναδεικνύεται η σημαντική βοήθεια που μπορεί να προσφέρει η πληροφορική στην οργάνωση, ταξινόμηση και παρουσίαση του αρχαιολογικού υλικού ώστε να γίνει πληρέστερη η κατανόησή του. Στο δεύτερο τόμο παρουσιάζεται συνοπτικά και εποπτικά όλο το αρχαιολογικό υλικό στο οποίο στηρίζεται η διδακτορική διατριβή.