Ο σταυρός στη βυζαντινή μνημειακή ζωγραφική: η λειτουργία και το δογματικό του περιεχόμενο

Abstract

The present doctoral thesis examines the iconography of the cross in the monumental painting from the early Christian times till the Ottoman conquest. It also examines the typology of the cross, its dogmatic content and its place in the church. The research is extended in the entire geographic territory that the Byzantine Empire used to cover and it emphasizes on the regions of Cappadocia, Georgia, Greece and Italy in particular, where we find the widest variety of depictions of crosses. The goal of the present thesis is to investigate in what extent the depictions of the crosses that cover the roofs, the domes and the apses of the early Christian and Byzantine churches are related to the liturgy of the Exaltation of the Cross, the Adoration of the Cross and the Epiphany, that was celebrated by the churches of Jerusalem, Constantinople and Egypt. Likewise, the doctoral thesis studies the theological symbolic meaning of the painted cross, that derives from the study of texts of the New Testament, the Liturgy and the Patrology. Finally, the research includes the classification of the cross in six iconographic types and examines the relation that can exist between the type of the cross, its place in the church and its dogmatic content.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή εξετάζει την εικονογραφία του σταυρού στη μνημειακή ζωγραφική από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια ως την οθωμανική κατάκτηση. Μελετά επίσης, με αφορμή τον τύπο του σταυρού, το δογματικό του περιεχόμενο και τη θέση του στον ναό. Η έρευνα επεκτείνεται σε ολόκληρη τη γεωγραφική επικράτεια που κάλυπτε η βυζαντινή αυτοκρατορία και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις περιοχές της Καππαδοκίας, της Γεωργίας, της Ελλάδας και της Ιταλίας, εκεί όπου συναντάται η μεγαλύτερη ποικιλία απεικονίσεων σταυρών στη ζωγραφική. Η εργασία απαρτίζεται από δύο μέρη, το πρώτο από τα οποία περιλαμβάνει τον κατάλογο των λημμάτων, τα οποία αριθμούν τους εκατόν δέκα τέσσερις σταυρούς και προέρχονται από ογδόντα οκτώ εκκλησίες δεκατριών περιοχών της βυζαντινής επικράτειας. Το δεύτερο μέρος της διδακτορικής διατριβής χωρίζεται σε δύο κεφάλαια και ασχολείται με τη χρήση του σταυρού στις πηγές (λειτουργία), το δογματικό περιεχόμενο του σταυρού και την τυπολογία του. Το πρώτο κεφάλαιο χωρίζεται σε δύο υποκεφάλαια. Στο πρώτο υποκεφάλαιο μελετάται η χρήση του σταυρού στις θρησκευτικές εορτές, στις αυτοκρατορικές τελετές και στην κοσμική βυζαντινή ζωή. Το δεύτερο υποκεφάλαιο αναφέρεται στην εικονογραφία της λειτουργίας του σταυρού και ερευνά την πιθανή σύνδεση που υπάρχει ανάμεσα σε κάποιες απεικονίσεις σταυρών με το θρησκευτικό τελετουργικό της Ύψωσης του Σταυρού, της Σταυροπροσκύνησης και των Θεοφανίων. Το δεύτερο κεφάλαιο της διατριβής μελετά το δογματικό συμβολικό νόημα που προσλαμβάνει ο σταυρός στον εντοίχιο διάκοσμο των εκκλησιών, το οποίο προκύπτει από τη μελέτη καινοδιαθηκικών χωρίων και πατερικών κειμένων. Τέλος, στην εργασία εξετάζεται η κατάταξη του σταυρού σε έξι εικονογραφικούς τύπους και μελετάται η συσχέτιση που μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στον τύπο του σταυρού, στη θέση του στο ναό και στο δογματικό του περιεχόμενο. Μέσα από την εργασία επιχειρείται μία ολοκληρωμένη ερμηνεία και τεκμηρίωση του δογματικού νοήματος του σταυρού και υπογραμμίζεται η προτίμηση συγκεκριμένων σταυρικών τύπων από τους ζωγράφους για την απόδοση συγκεκριμένου δογματικού νοήματος.