Η φιλοσοφική θεματοποίηση του θρησκευτικού φαινομένου στον William James: 1842 – 1910

Abstract

William James stands as one of American’s leading philosophers. He is one of the most articulate and effective spokesmen for what has been historically this country’s most important and influential philosophical movement – Pragmatism. The relative paucity of close work on W. James religious considerations is due in part to the fact that he has often been regarded as an insightful but erratic philosopher whose magical pragmatism does not represent a closely argued or integrated philosophical system. Throughout this dissertation we have examined W. James theories, on religious experience as a branchy whole, taking special note of its motivating doctrines, its implications, and its value, using of simultaneously four fields : epistemological, psychological, normative and metaphysical. According to this methodological approach our dissertation is disunite in three extensive chapters:1) William James and his era. 2) The pragmatistic establishment of religious phenomenon.3) Generalized conclusions. William James's philosophy sheds new light on the concepts of experience and intersubjectivity.In the context of nineteenth-century Darwinism, James appears to be strongly influenced by the biological approach. He construes the human being as a striving, goal-positing, interest-fulfilling organism, whose seminal characteristic is his willful assumption, and attempted implementation, of specific practical ends For instance, when the philosopher, in the midst of a theological discussion, poses the question, in which one of us practical Americans here assembled does this conglomeration of [divine] attributes awaken a sense of reality, or when he analyzes truth in terms of the cash value of an idea, he reinforces the image of a philosophy on the brink of the linguistic turn, narrowly utilitarian and reductionist. His intention is not to ignore the pragmatic realities of common sense, described in ordinary language, but to elucidate their dark side - their ultimate metaphysical basis - and to place them in the context of an ontological theory. Densely put, everything real must be somehow experienceable, and everything experienced must somehow be real. Even personal consciousness is nothing but the name for a series of experiences run together by certain definite transitions. According to James, religious experiences are the result of natural as well as supernatural relations. Not only do they present us with evocative information on the structure of everyday reality, but provide us with intriguing evidence for the putative existence of an unseen order of the self as well as of reality. They can and should undermine our taken-for-granted naturalistic conception of all things; moreover, they provide philosophy with the "raw data" necessary in order to create a fruitful, non dogmatic, theo-metaphysical picture of reality. God is not known James states he is used.

O William James (1842-1910) υιός του ιδιότυπου θεολόγου Henry James θεωρείται ο πιο επιδραστικός Αμερικανός φιλόσοφος και η κυρίαρχη φυσιογνωμία του φιλοσοφικού ρεύματος του πραγματισμού. Ο πραγματισμός του W. James, που ενίοτε αποκαλείται μαγικός πραγματισμός, διαφέρει από το λογικό πραγματισμό του Ch. S. Peirce (1839-1914), που εισήγαγε πρώτος τον όρο στο άρθρο του«Πώς να καταστήσουμε τις ιδέες μας σαφείς»(Popular Science Monthly, 1878). Η πραγματιστική αρχή υποστηρίζει, ότι το νόημα κάθε έννοιας που σκεπτόμαστε, έγκειται στη πρακτική συνέπεια που αυτή συνάγει, υιοθετήθηκε και επαναπροσδιορίσθηκε από τον James αρχικά σε μια διάλεξη του στο πανεπιστήμιο του Berkeley με τίτλο «Φιλοσοφικές έννοιες και πρακτικά αποτελέσματα» το 1898. Ο πραγματισμός για τον James δεν είναι μονάχα φιλοσοφική μέθοδος επίλυσης μεταφυσικών διαφορών αλλά και ένα γόνιμο εργαλείο αποτελεσματικής κριτικής απέναντι στα κυρίαρχα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής του, τον Ιδεαλισμό και το Θετικισμό. Επιπλέον συνιστά μια θεωρία αλήθειας και νοήματος, που αναδιαρθρώνει πλήρως τους όρους και τα όρια της παραδοσιακής εμπειρίας και της ενδουποκειμενικότητας. Χαρακτηρίζεται δε ως μαγικός πραγματισμός, διότι ο James τον εφάρμοσε ιδιαίτερα στο χώρο του θρησκευτικού φαινόμενου μεταφέροντας το μεθοδολογικό βάρος της φιλοσοφίας από τη λογική στη ψυχολογία, μετατόπιση που χαρακτήρισε τον James ως μεταμοντέρνο στοχαστή. Η βασική αρχή της πραγματιστικής φιλοσοφίας του James είναι η αρχή της εμπειρίας : «κάθε πραγματικό πρέπει να είναι εμπειρικώς διακριβώσιμο και ό, τι διαπιστώνεται εμπειρικώς πρέπει να είναι πραγματικό», σύμφωνα μάλιστα με το ριζικό εμπειρισμό του James η καθαρή εμπειρία είναι η μόνη και απόλυτη πραγματικότητα. Η θρησκεία για τον James είναι τα αισθήματα, οι πράξεις, οι εμπειρίες των ανθρώπων ως ατόμων στη μοναχικότητα τους στο μέτρο που αυτοί οι ίδιοι συνειδητοποιούν ότι τελούν σε σχέση με ό, τι είναι δυνατόν να θεωρήσουν ως θείο. Στη φιλοσοφική διερεύνηση του θρησκευτικού φαινόμενου ο James παρουσιάζει ανάγλυφα τη διανοητική οδύσσεια του ανθρώπου, που αναζητά τη πραγματικότητα της δικής του ύπαρξης όσο και του κόσμου εντός του οποίου βρίσκεται. Οι μεταιχμιακές προσωπικότητες των οποίων τα βιώματα καταγράφει σε πρώτο πρόσωπο, ιδιαιτέρως στο έργο του Παραλλαγές της θρησκευτικής εμπειρίας, σπουδή στην ανθρώπινη φύση, αποτυπώνουν για τον James το αυθεντικό βίωμα, όπου η παράνοια και η λογική συναντώνται σχεδόν ισότιμα, εφόσον κοιτούν με οντικό ρίγος τα θεμέλια της ύπαρξης και μπορούν να επικαλεστούν τότε την αρχέτυπη οργανισμική élan του ανθρώπου και να μιλήσουν είτε με σύμβολα, είτε να σιωπήσουν. Βαθύτατα επηρεασμένος από το συγκαιρινό δαρβινισμό και κυρίως από το νεολαμαρκισμό, ο James υιοθετεί το μοντέλο της φυσικής επιλογής και της προσαρμοστικότητας στη διανοητική εξέλιξη, ενώ δίνει προτεραιότητα στη φιλοσοφική του ανθρωπολογία, στη τελεολογικώς δρώσα και εμπαθή (κατά την εκδοχή των Σκότων στοχαστών) ανθρώπινη φύση, που βούλεται με κριτήριο την ατομική χρησιμότητα και δεν χρειάζεται οιαδήποτε ηθική νόρμα. Η προσπάθεια του James να φωτίσει τη σκιώδη πλευρά της πραγματικότητας και τη σκοτεινή πλευρά του ανθρώπινου ψυχισμού και να εντάξει τα αποτελέσματα αυτού του φιλοσοφικού τους φωτισμού στο πλαίσιο του εκτεταμένου μετανθρωποποιητικού του προγράμματος και της ρηξικέλευθης οντολογικής του θεωρίας, επέτρεψαν στις θρησκευτικές εμπειρίες να υπονομεύσουν ό, τι θεωρούσαμε ως βέβαιο ή οικείο για τον εαυτό μας και το κόσμο, παρέχοντας την ίδια στιγμή στη φιλοσοφία το υλικό για την άρθρωση μιας μη δογματικής θεο-μεταφυσικής εικόνας της εμπειρικής πραγματικότητας. Στην οποία η ύπαρξη του θεού ταυτίζεται όχι με τη γνώση του αλλά με την ατομική του χρηστικότητα και η έννοια του θείου συνάδει ουσιωδώς με τη προβολή του ενοποιημένου ανθρώπινου εαυτού. Υποτυπώνοντας τη φιλοσοφική θεμελίωση του θρησκευτικού φαινόμενου στον W. James χρησιμοποιήσαμε μαζί τα γνωστικά πεδία, επιστημολογικό, κανονιστικό, ψυχολογικό, μεταφυσικό, προκειμένου να εξαντικειμενίσουμε κάτι που δεν είναι αντικειμενικό, όπως το ατομικό θρησκευτικό βίωμα. Για το σκοπό αυτό η διατριβή χωρίζεται σε τρία εκτεταμένα κεφάλαια με πλήθος υποκεφαλαίων. Κεφάλαιο πρώτο : Ο William James και η εποχή του. Κεφάλαιο δεύτερο : Η πραγματιστική θεμελίωση του θρησκευτικού φαινόμενου. Κεφάλαιο τρίτο: Γενικά συμπεράσματα. Η σπουδή αυτή στη σκέψη του Αμερικανού φιλοσόφου δεν είναι πλήρης εξήγηση της, ούτε βέβαια καθολική ερμηνεία αυτής της συλλογιστικής, είναι μάλλον καταγραφή μιας άλλης σκέψης που δεν εγκλώβισε τη θρησκευτική μορφή ζωής στα δυτικό δίπολο προεπιστημονική σκέψη – μη επιστημονική στάση, τονίζοντας μεταξύ άλλων την αυτοδιάθεση του ανθρώπου να επιλέξει ή όχι να ζει θρησκευτικά, κάτι που καμία φιλοσοφία δεν μπορεί να αποφασίσει για τον ίδιο.