Η ελληνική ιστορική γεωγραφία: από τη «Γεωγραφικήν Ὑφήγησιν» του Κλαύδιου Πτολεμαίου στα σχολικά ιστορικογεωγραφικά εγχειρίδια του ΙΗ΄ και του ΙΘ΄ αι.

Abstract

This thesis deals with the Greek historical geography as portrayed in the school books of the 18th and 19th centuries. The aim is to underline the significance of geography as a basic cultural parameter of Neohellenism, as well as to stress the contribution of the geographical books in the development of the geographical knowledge of the enslaved Greeks. In the course of this historical research we used two manuscripts of Ptolemy’s Geographia: the codex 655 of the Vatopaidi Monastery and the codex 338 of the Biblioteca Nazionale Marciana of Venice. Exact copies of both these manuscripts are available in the Laboratory of the History of Modern Greece and Modern Greek Culture, School of Education, University of Ioannina. Geographical books of the 18th and the first two decades of the19th century were also used. The geography of the Greek world has been described, researched and studied by mythology, history and other disciplines. Stabo’s Geographica and Ptolemy’s Geographia have been the milestones of the history of geography. They have survived thanks to Greek manuscripts of Greek scholars that fled to the West from the mid-14th century. Ptolemy’s Geographia survived and spread thanks to the works of Planoudis and Vissarion. Until the 17th century, geography was under other scientific disciplines (mainly under history). Geography and cartography followed the course of explorations and trade activities of the time. From the beginning of the 18th century the interest of the Greeks on geography was increased due to the development of trade and communication with Europe and the European ways of life and thinking. Hence, the first Modern Greek geography manuscripts and books appeared, dealing with descriptions of ancient Greece based upon Ptolemy’s and Strabo’s works. Later in the century and until the Greek Revolution (1821) geography books on Modern Greece appear, most important of which are the Neoteriki Geografia of the Dimitrieis cousins and the Charta of Rigas Feraios. The geographical knowledge from the geographical books helped towards establishing the Greek national identity before the Greek Revolution and provides evidence for interrelations between historical and geographical factors.

Αντικείμενο της διατριβής είναι η Ελληνική Ιστορική Γεωγραφία όπως εμφανίζεται στα αντίστοιχα εγχειρίδια του ΙΗ΄ και του ΙΘ΄αι. Βασική επιδίωξη είναι η ανάδειξη του γεωγραφικού παράγοντα ως βασικού πολιτισμικού συντελεστή του Νέου Ελληνισμού και η συμβολή των γεωγραφικών εγχειριδίων στην ανάπτυξη της γεωγραφικής γνώσης των υπόδουλων Ελλήνων. Στην πορεία της εργασίας ερευνήθηκαν και αξιοποιήθηκαν, με βάση την ερμηνευτική – ιστορική μέθοδο, πρωτογενείς πηγές: - τα δύο χειρόγραφα, ο κώδικας αρ. 655 της Μονής Βατοπαιδίου και ο κώδικας αρ. 388 της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης της Βενετίας, του έργου «Γεωγραφική Ὑφήγησις», του Έλληνα γεωγράφου των Ελληνιστικών χρόνων, Κλαύδιου Πτολεμαίου (περ. 100 – 178 μ. Χ.). Οι κώδικες βρίσκονται, σε αναστατική έκδοση, στο Εργαστήριο Ιστορίας Νεότερης Ελλάδας και Νεοελληνικού Πολιτισμού της Σχολής Επιστημών Αγωγής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, καθώς και τα γεωγραφικά εγχειρίδια του 18ου και των δύο πρώτων δεκαετιών του 19ου αι..Βασικά συμπεράσματα:Ο ελληνικός γεωγραφικός χώρος αποτέλεσε αντικείμενο περιγραφών, ερευνών και μελετών, αρχικά από τη Μυθολογία και αργότερα από την Ιστορία και από άλλες συναφείς Επιστήμες.Τα «Γεωγραφικά» του Στράβωνος και η «Γεωγραφική Ὑφήγησις» του Κλαύδιου Πτολεμαίου υπήρξαν οι μεγαλύτεροι σταθμοί στην ιστορία της Γεωγραφίας. Διασώθηκαν κατά τους βυζαντινούς χρόνους από τους Έλληνες λογίους που κατέφυγαν στη Δύση, από τα μέσα ακόμη του 14ου αι. και έφεραν μαζί τους ελληνικά χειρόγραφα. Καθοριστική ήταν η συμβολή του Μάξιμου Πλανούδη και του Έλληνα καρδινάλιου της Δυτικής Εκκλησίας Βησσαρίωνος στη διάσωση και τη διάδοση της «Γεωγραφικῆς Ὑφηγήσεως». Στη συνέχεια, από την περίοδο των μέσων χρόνων και ὼς τον 17ο αι. η Γεωγραφία παρέμενε εξαρτημένη από άλλες επιστήμες ιδιαίτερα από την Ιστορία και ακολουθούσε, μαζί με τη χαρτογραφία, την πορεία των εξερευνήσεων και των εμπορικών δραστηριοτήτων. Το ενδιαφέρον για τη Γεωγραφία αυξήθηκε, μεταξύ των Ελλήνων, από τις αρχές του 18ου αι. μετά την ανάπτυξη που σημειώθηκε στο εμπόριο και στην επικοινωνία των υπόδουλων Ελλήνων με τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής και σκέψης. Έτσι προέκυψαν τα πρώτα χειρόγραφα Γεωγραφίας και τα γεωγραφικά εγχειρίδια, τα οποία περιλάμβαναν την περιγραφή της αρχαίας Ελλάδας, από τα έργα του Στράβωνος και του Πτολεμαίου. Από τα μέσα, ωστόσο, του 18ου αι. δίνεται μέσω των εγχειριδίων η πραγματική, σύγχρονη διάσταση του ελλαδικού χώρου. Αρχικά με τη «Νεωτερική Γεωγραφία» των Δημητριέων και στη συνέχεια, περισσότερο καταλυτικά, με τη «Χάρτα» του Ρήγα. Ακολούθησαν, στο ίδιο πνεύμα, εκδόσεις γεωγραφικών εγχειριδίων μέχρι την έκρηξη της Επανάστασης του 1821. Η γεωγραφική γνώση, όπως αυτή αποκτάται μέσα από τα γεωγραφικά έντυπα, από το ένα μέρος συμβάλλει καθοριστικά στην αποκρυστάλλωση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων την εποχή αυτή, προεπαναστατικά, και από την άλλη αποδεκνύει τη συνάρθρωση των γεωγραφικών παραγόντων με τους ιστορικούς.