Δημόσιος λόγος περί επιστήμης στην Ελλάδα, 1870-1900: εκλαϊκευτικά εγχειρήματα στο πανεπιστήμιο Αθηνών, στους πολιτιστικούς συλλόγους και στα περιοδικά

Abstract

The dissertation employs the recent historiographic discussion about the popularization of science according to which popular science and popularization cannot stand as analytical tools for historical research. Instead they are considered historical phenomena with various aspects and particularities in each social and cultural context. Taking into consideration such an approach, the dissertation explores the history of science popularization in Greece during the last three decades of 19th century and the shaping of public discourse of science in three sites of the public sphere the University of Athens the cultural clubs and the periodical press. Using the concept of circulation of knowledge as the broader concept in which the popularization of science took place there are examined various practices of circulation of scientific knowledge and ideas. Special emphasis is given to the actors who got involved in such an enterprise, the institutions which they relied on their explicit and implicit aims, their strategies of appealing the wide public and their rhetoric based on the national ideology and the ideas of useful science and progress shaping decisively the public discourse and the public image of science, Moreover, the dissertation inquires the history of concepts that are related to the circulation of scientific knowledge and ideas among various groups of people by analyzing concepts and terms of Greek language which were used to express the multiple aspects of the popularization of science. Finally, it explores the relationship of science with Orthodox Christianity and the appropriation of the conflict thesis (which was formed in the West) by the protagonists of this debate. The study underlines the contribution of both public discourse of science and popularizing venture in the institutionalization of science and the formation of the scientific community in Greece. It also suggests their function in the formation and reproduction of social and cultural power relations among social groups as well as their role in social and cultural boundaries and hierarchy of science in Greek society.

Η παρούσα διατριβή αξιοποιεί την ιστοριογραφική προβληματική που έχει αναπτυχθεί τις τελευταίες δεκαετίες γύρω από το ζήτημα της εκλαΐκευσης της επιστήμης. Σύμφωνα με την εν λόγω προβληματική η εκλαΐκευση της επιστήμης δεν αποτελεί αναλυτικό εργαλείο για την ιστορική έρευνα αλλά αντιμετωπίζεται ως ιστορικό φαινόμενο με ποικίλες εκφάνσεις και ιδιαιτερότητες στο κάθε κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο όπου μελετάται. Υπ’ αυτό το πρίσμα διερευνάται η ιστορία της εκλαΐκευσης της επιστήμης στην Ελλάδα κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και η συγκρότηση του δημοσίου λόγου περί επιστήμης σε τρεις χώρους της δημοσίας σφαίρας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στους πολιτιστικούς συλλόγους και στον περιοδικό τύπο. Αξιοποιώντας την έννοια της διακίνησης της γνώσης ως ευρύτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο λαμβάνει χώρα η εκλαΐκευση της επιστήμης μελετώνται διάφορες πρακτικές διακίνησης των επιστημονικών γνώσεων και ιδεών. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στα δρώντα υποκείμενα που ενεπλάκησαν σε αυτό το εγχείρημα στους θεσμούς στους οποίους στηρίχτηκαν, στους ρητούς στόχους τους, στις πιθανές επιδιώξεις τους, στις στρατηγικές που υιοθέτησαν για να προσελκύσουν το ευρύ κοινό και στη ρητορική τους η οποία στηρίχτηκε στην εθνική ιδεολογία και στις ιδέες περί «χρήσιμης» επιστήμης και «προόδου» διαμορφώνοντας αποφασιστικά τον δημόσιο λόγο και τη δημοσία εικόνα της επιστήμης. Επιπλέον διερευνάται η ιστορία των εννοιών που σχετίζονται με τη διακίνηση των επιστημονικών γνώσεων και ιδεών στο ευρύ κοινό παρακολουθώντας έννοιες και όρους της ελληνικής γλώσσας που χρησιμοποιήθηκαν για να εκφράσουν πολλαπλές πτυχές του εγχειρήματος της εκλαΐκευσης της επιστήμης. Τέλος, εξετάζεται το πως διαμορφώθηκαν οι όροι της «διαμάχης» μεταξύ επιστήμης και θρησκείας στον ελληνικό χώρο και πως οικειοποιήθηκαν οι πρωταγωνιστές της εν λόγω αντιπαράθεσης την αντίστοιχη συζήτηση που εκτυλισσόταν την ίδια εποχή στη Δύση. Στη διατριβή αναδεικνύεται η συμβολή τόσο του δημόσιου λόγου περί επιστήμης όσο και του εκλαϊκευτικού εγχειρήματος στη θεσμική συγκρότηση της επιστήμης και στη διαμόρφωση της επιστημονικής κοινότητας στην Ελλάδα. Επίσης επισημαίνεται η συμμέτοχη τους στην αναπαραγωγή και διαμόρφωση κοινωνικών και πολιτισμικών σχέσεων εξουσίας, ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες καθώς επίσης και ο ρόλος τους στην κοινωνική και πολιτισμική οριοθέτηση και ιεράρχηση της επιστήμης στην ελληνική κοινωνία.