Η επιρροή της ψυχανάλυσης και η έννοια της συμμετρίας στη σύνθεση όπερας: ιστορικό υπόβαθρο - ανάλυση της όπερας Ego

Abstract

Από την εποχή που ο Φρόυντ εισήγαγε την έννοια του ‘ασυνείδητου’, οι λιμπρετίστες άρχισαν να εντάσσουν ψυχικές συγκρούσεις και ψυχοπαθολογικές καταστάσεις σε διαφορετικά στυλ όπερας. Οι παθολογικές περιπτώσεις της Νεύρωσης, της Ψύχωσης και της Υστερίας - που αποτελούν τις πλέον τραυματικές καταστάσεις της ανθρώπινης ψυχής και περιγράφονται από τις θεωρίες του ‘Εγώ και του Εκείνου’, του ‘Ανοίκειου’, των ‘Οικογενειακών συμπλεγμάτων’, της ‘Παθολογίας της εκδίκησης’ και της ‘Σκιάς’ - ενέπνευσαν λιμπρετίστες και συνθέτες το πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Ο 2ος Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε τους συνθέτες πιο κοντά στην ουτοπία, την αυτοκαταστροφική πλευρά της ανθρώπινης ψυχής, οδηγώντας στον Ψυχρό Πόλεμο και τη διχοτόμηση της Ευρώπης. Αυτή η ρευστή περίοδος της δεκαετίας του '60 έκανε τους συνθέτες να απεικονίσουν το παράλογο και το εφιαλτικό χρησιμοποιώντας αριθμούς και συμμετρίες. Οι συμμετρίες πηγάζουν από τον εσωτερικό κόσμο των συνθετών, τον προσωπικό τρόπο κατανόησης των κειμένων και την ταύτιση των κειμένων με τις εμπειρίες τους ή ακόμα και με τα ψυχικά τραύματά τους. Εκφράσεις συμμετρίας και η γενικότερη υιοθέτηση των ιδανικών αναλογιών στην κατασκευή μελωδιών, αρμονίας, ηχοχρωμάτων και υφής ξυπνούν τη βαθύτερη ανάγκη του υποσυνείδητου για συμμετρίες που υπάρχουν στη φύση - όπως ο κατοπτρισμός, η αριθμητική πρόοδος και η χρυσή τομή. Στην όπερα Ego (2009) η ψυχανάλυση και η συμμετρία αποτελούν τους βασικούς πυλώνες. Το λιμπρέτο βασίστηκε στο ψυχαναλυτικό θεατρικό μονόπρακτο της Άλις Γκέρστενμπεργκ ‘Overtones’ (1915) που αναφέρεται στις θεωρίες του Φρόυντ για το δυϊσμό της ψυχής. Οι κεντρικοί ρόλοι είναι δύο καλλιεργημένες αλλά επιτηδευμένες γυναίκες (υπερεγώ) που αποδίδονται από τραγουδίστριες με τους παράλληλους - άξεστους εαυτούς τους (εκείνο), που αποδίδονται από ηθοποιούς. Με αυτόν το διαχωρισμό των χαρακτήρων το κοινό μπορεί και ακούει τις σκέψεις και τις επιθυμίες τους. Οι έννοιες του ‘ασυνείδητου’, του ‘ανοίκειου’ και η διαμάχη του ‘εγώ’ με το ‘εκείνο’ προβάλλονται μέσα από τη χρήση του βιμπράτο, τις αντιθέσεις στον τρόπο απαγγελίας και τραγουδιού, την ενορχήστρωση και το πέρασμα από το ‘φως στη σκιά’, το ανοίκειο των μη διατονικών κλιμάκων, των αρμονικών συστημάτων και της σημειογραφίας, αλλά και μέσα από τη χρήση της ετεροφωνίας. Η χρήση του ζωντανού βίντεο εξάπτει την ιδέα του ασυνείδητου. Η συμμετρία προβάλλεται μέσα από τη χρήση των δύο γλωσσών, το μοντέλο της ημιτονοειδούς κυματομορφής και του 2ου αρμονικού της (Π.Η.Κ.Ε.), τις επιμέρους συμμετρίες στη μακροδομή, τη χρήση μικρο-κανόνων, την οκτατονική συμμετρική κλίμακα, και τα κάθετα μοντέλα βασισμένα σε σύστημα άξονα συμμετρίας που οδηγούν σε διφορούμενες συγχορδίες ως αποτέλεσμα διαστηματικών προεκτάσεων παραγόμενων από κυκλική περιστροφή.