Ο ρόλος της αγωγής υγείας για τον έλεγχο της παιδικής παχυσαρκίας: εφαρμογή προγράμματος εκπαιδευτικής παρέμβασης για την πρόληψη παιδικής παχυσαρκίας και υπέρτασης σε παιδιά δημοτικού σχολείου των νομών Ιωαννίνων, Ηρακλείου και Λασιθίου Κρήτης

Abstract

The percentages of childhood and adolescence obesity have been growing worldwide at an alarming rate. The recognition of the problem and the associated factors that constitute to the obesity epidemic has been recognised as the first step in planning more effective educational interventions. The present thesis was designed to record the prevalence of childhood obesity and hypertension along with the dietary and lifestyle characteristics that are related to childhood obesity in Greece (Ioannina and Crete). The primary objective was to design and apply an educational intervention program based on children’s dietary and lifestyle characteristics and also to evaluate the educational intervention for preventing childhood obesity and hypertension. The study took place in two regions of continental and islander Greece; the prefecture of Ioannina and the prefectures of Heraklion and Lasithi in Crete respectively. The sample consisted of 646 students of the fifth (5th) grade of primary school from the region of Ioannina (26 schools) and 522 children (aged 10-12 years) from the urban (prefecture Heraklion; 20 schools) and the rural regions (prefecture Lasithi; 7 schools) of Crete. The Socio-economic status, the anthropometric characteristics and the dietetic habits of the children were recorded. Additionally, the physical activity, the cardio respiratory fitness, the quality of diet, as well as certain psychological and behaviorist indicators were examined. Moreover, questionnaires were designed based on the Theory of Planned Behavior, in order to find the barriers in adopting healthier dietary behaviors and increasing levels of physical activity The results revealed high levels of overweight, obesity and hypertension in the prefecture Ioannina as well as in Crete. The evaluation o diet quality showed that the majority of students had diet that “needs improvement”. These findings underline the importance of the social and natural environment in the promotion of balanced behaviors as well as physical activity out of the school program. Based on these findings and the TPB results an annual educational intervention was designed with specifically school shaped program and educational material for the students and the teachers. The results from the intervention showed that the students increased the levels of physical activity, which improved the BMI and AP considerably in the schools of intervention. Moreover, it was revealed that the increased energy intake, the television viewing, the low cardio respiratory fitness, the increased consumption of fast food dinners and the low breakfast intake are connected positively with the increase of BMI in students. On the contrary, it appears it has beneficial effect in the appearance of obesity. In conclusion, the results obtained from the present study provide a positive perspective on the educational interventions at schools, since they can lead to the prevention of childhood obesity and arterial hypertension.

Τα ποσοστά της παχυσαρκίας στην παιδική ηλικία και στην εφηβεία αυξάνονται παγκοσμίως με ανησυχητικό ρυθμό. Η καταγραφή των προβλημάτων και η αναγνώριση των παραγόντων που οδηγούν ή σχετίζονται με αυτήν έχουν πλέον αναγνωριστεί και αποτελούν το πρώτο βήμα στο σχεδιασμό αποτελεσματικότερων εκπαιδευτικών παρεμβάσεων. Αρχικός στόχος της παρούσας διατριβής ήταν η καταγραφή του επιπολασμού της παιδικής παχυσαρκίας και υπέρτασης, των διατροφικών παραγόντων και των χαρακτηριστικών του τρόπου ζωής που σχετίζονται με την παιδική παχυσαρκία στην Ελλάδα (Ιωάννινα και Κρήτη). Απώτερος στόχος ήταν ο σχεδιασμός και η εφαρμογή εκπαιδευτικής παρέμβασης, η οποία ήταν βασισμένη στην εκτίμηση των παραπάνω παραγόντων και τέλος η αξιολόγηση της εκπαιδευτικής παρέμβασης για την πρόληψη της παιδικής παχυσαρκίας και υπέρτασης. Η μελέτη υλοποιήθηκε σε δυο περιοχές της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας στο νομό Ιωαννίνων και στους νομούς Ηρακλείου και Λασιθίου στην Κρήτη. Συμμετείχαν 26 σχολεία με συνολικό δείγμα 646 μαθητών πέμπτης (5ης) τάξης δημοτικού σχολείου από την περιοχή των Ιωαννίνων και 522 παιδιά ηλικίας 10-12 ετών συμμετείχαν από 20 σχολεία αστικών περιοχών (νομός Ηρακλείου) και 7 σχολεία αγροτικών περιοχών (νομός Λασιθίου) της Κρήτης. Τα στοιχεία που συλλέχθηκαν από τα παιδιά περιελάμβαναν κοινωνικοοικονομικά, ανθρωπομετρικά και διαιτολογικά στοιχεία, καταγράφηκε η σωματική δραστηριότητα, η καρδιοαναπνευστική ικανότητα, η ποιότητα της διατροφής, καθώς και ορισμένοι ψυχολογικοί και συμπεριφοριστικοί δείκτες. Επιπλέον έγινε σχεδιασμός των ερωτηματολογίων με βάση τη Θεωρία της Σχεδιασμένης Συμπεριφορά (ΘΣΣ), για να βρεθούν οι ανασταλτικοί παράγοντες στην υιοθέτηση υγιεινών διατροφικών συμπεριφορών και στην αύξηση της σωματικής δραστηριότητας. Από τη μελέτη βρέθηκαν υψηλά ποσοστά υπέρβαρου, παχυσαρκίας και υπέρτασης, τόσο στο νομό Ιωαννίνων όσο και στην Κρήτη. Η αξιολόγηση της ποιότητας της διατροφής έδειξε ότι η πλειοψηφία των μαθητών είχε διατροφή που «χρειάζεται βελτίωση». Με βάση τα αποτελέσματα αυτά αλλά και της ΘΣΣ σχεδιάστηκε ετήσια εκπαιδευτική παρέμβαση που υλοποιήθηκε στο χώρο του σχολείου με ειδικά διαμορφωμένο πρόγραμμα και εκπαιδευτικό υλικό για τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς. Στην παρέμβαση συμμετείχαν και οι γονείς των μαθητών της ομάδας παρέμβασης με υποστηρικτικό ρόλο στην απόκτηση υγιεινών συνηθειών και στην υιοθέτηση αυξημένης σωματικής δραστηριότητας κατά τον ελεύθερο χρόνο. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η εφαρμογή του προγράμματος παρέμβασης βοήθησε τους μαθητές να αυξήσουν το χρόνο για φυσική δραστηριότητα και αυτό με τη σειρά του φαίνεται να επέδρασε σε δείκτες υγείας όπως ο ΔΜΣ και η ΑΠ που βελτιώθηκαν σημαντικά στους μαθητές των σχολείων παρέμβασης. Επιπλέον βρέθηκε ότι η αυξημένη πρόσληψη ενέργειας, η παρακολούθηση τηλεόρασης, τα χαμηλά επίπεδα καρδιοαναπνευστικής ικανότητας, η υψηλότερη συχνότητα γευμάτων γρήγορου φαγητού (σε χώρους ταχυεστιατορίων) και η αποφυγή λήψης πρωινού συσχετίζονται θετικά με την αύξηση του ΔΜΣ των μαθητών. Αντίθετα, η αυξημένη φυσική δραστηριότητα κατά τον ελεύθερο χρόνο φαίνεται να έχει ευεργετική επίδραση στην εμφάνιση παχυσαρκίας. Συμπερασματικά αναφέρουμε ότι τα θετικά αποτελέσματα της παρούσας μελέτης παρέχουν ενθαρρυντικές ενδείξεις για τη σημασία των εκπαιδευτικών παρεμβάσεων αγωγής υγείας στην επιτυχή αντιμετώπιση των παραγόντων κινδύνου για παχυσαρκία και αρτηριακή υπέρταση.