Η έννοια της «τελετουργικής μεταμόρφωσης» στο έργο του Λουκά Σαμαρά

Abstract

Lucas Samaras is one of the most important artists of the New York scene and at the same time one of the most important Greek-born international artists. His oeuvre has been the object of many studies by art historians and critics, which go beyond art criticism to adopt sociological, semantic and psychoanalytical approaches. The aim of the present doctoral thesis is to study the oeuvre of Samaras from a historical and biographical perspective which centers on the concept and the practice of transformation. Specifically, the aim is to demonstrate that “ritualistic transformation” emerges as the ideological, conceptual, spiritual and methodological trait that runs through the artist’s long and morphologically varied work and unifies it: from the constructions and actions of the 1960s to the stories and the photographic portraits of the 1970s and 1980s and from his 1960s films to his recent digital photo-collages and videos. Samaras perceives and ‘manages’ the creative act as a transformative and reformative force which is associated with the sacred and the sublime. The artist molds not only the materials of his art but also everyday objects from urban life and himself into autonomous works of art; his individual and consistent behavior makes him the protagonist in a Teatro Mundi which brings together the real, the imaginary and his deeper existential world. Through that prism, the artist adopts a stance of strict social isolation which combines with a ritualistic artistic production to turn him into a mystic. This is one parameter which had not been examined thoroughly in previous studies of the work of Samaras. The method selected to support this view approaches the subject in two distinct but complementary ways. The first part of the study [chapters 1-3] uses strictly historical criteria in an attempt at a systematic study and presentation of the art of Samaras [method of work, materials and techniques, impact and perception] in conjunction with the concurrent events in American art, while examining also the influences from the environment in New York and his references to Greece. The reader is thus able to go deeper into the art of Samaras and decode his richly symbolic oeuvre. The second part of the study [chapters 4-6] examines the concept of “ritualistic transformation” as a key to the overall study and analysis of the art of Samaras. Based on religious references, this study demonstrates the ‘holy relationship’ that Samaras develops with (a) his body, (b) his personal space, (c) his myths, and (d) his memories. Thus it transpires that the transformative/reformative character of Samaras’s creations is ‘defined’ by the concept of transformation. We feel that this parameter is essential to a comprehensive, holistic approach to his art.

Ο Λουκάς Σαμαράς είναι ένας από τους σημαντικότερους εικαστικούς δημιουργούς της σκηνής της Νέας Υόρκης και ταυτόχρονα ένας από τους σημαντικότερους ελληνικής καταγωγής καλλιτέχνες με διεθνή καριέρα. Το έργο του έχει γίνει θέμα μελέτης πολλών ιστορικών και κριτικών της τέχνης. Οι μελέτες αυτές έχουν επεκταθεί, πέραν της τεχνοκριτικής και σε κοινωνιολογικές, σημειολογικές και ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις. Στόχος της παρούσας διδακτορικής διατριβής είναι η μελέτη του έργου του Σαμαρά, μέσα από μια ιστορική και βιογραφική θεώρηση, η οποία επικεντρώνεται στην έννοια και την πρακτική της μεταμόρφωσης. Ειδικότερα, στόχος μας είναι να αποδείξουμε ότι η «τελετουργική μεταμόρφωση» προβάλλει ως το ιδεολογικό, εννοιολογικό, πνευματικό, μεθοδολογικό χαρακτηριστικό, που διατρέχει και ενοποιεί την μακρά και ποικίλη μορφολογικά παραγωγή του καλλιτέχνη: από τις κατασκευές και τις δράσεις της δεκαετίας του 1960, στα διηγήματα και τις σειρές φωτογραφικών πορτρέτων των δεκαετιών 1970-80 και από τα φιλμ της δεκαετίας του ’60 έως τα ψηφιακά φωτοκολάζ και βίντεο της πρόσφατης δημιουργίας του. Ο Σαμαράς προσλαμβάνει και «διαχειρίζεται» την δημιουργική πράξη ως μία μεταμορφωτική και αναμορφωτική δύναμη, η οποία συνδέεται με το υψηλό και το ιερό. Ο καλλιτέχνης μεταπλάθει όχι μόνον τα υλικά της τέχνης του αλλά και τα καθημερινά αντικείμενα της αστικής ζωής και τον εαυτό του σε αυτόνομα έργα τέχνης, ακολουθώντας μια ιδιαίτερη και σταθερή συμπεριφορά που τον μετατρέπει σε πρωταγωνιστή ενός Teatro Mundi, στο οποίο συναντώνται ο πραγματικός, φανταστικός και εσώτερος υπαρξιακός του κόσμος. Υπό αυτό το πρίσμα, ο δημιουργός, μέσα από μία αυστηρή στάση κοινωνικής απομόνωσης, που συνδυάζεται με μια καλλιτεχνική δράση τελετουργικού χαρακτήρα, μετατρέπεται σε μύστη. Αυτή είναι μια παράμετρος που δεν είχε προσεγγιστεί ουσιαστικά και σε βάθος από την μέχρι τώρα έρευνα του έργου του Σαμαρά. Προκειμένου να τεκμηριωθεί η θέση αυτή, επελέγη μέθοδος που προσεγγίζει το θέμα, με δύο διακριτούς αλλά συμπληρωματικούς τρόπους . Στο πρώτο μέρος της εργασίας [κεφάλαια 1-3] επιχειρήθηκε , με αυστηρά ιστορικά κριτήρια, η συστηματική μελέτη και ανάδειξη της καλλιτεχνικής δημιουργίας του Σαμαρά [τρόπος εργασίας, υλικά και τεχνικές έκφρασης, αντίκτυπος και πρόσληψη], σε συνάρτηση με τα σύγχρονά του, καλλιτεχνικά δρώμενα στην αμερικανική τέχνη, ενώ παράλληλα μελετήθηκαν οι επιρροές από το περιβάλλον της Νέας Υόρκης αλλά και οι αναφορές του στην Ελλάδα. Έτσι, ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να εμβαθύνει στην καλλιτεχνική του δημιουργία και να αποκωδικοποιήσει το πλήρες συμβολισμών έργο του. Το δεύτερο μέρος της εργασίας [κεφάλαια 4-6] εξετάζει και αναδεικνύει την έννοια της «τελετουργικής μεταμόρφωσης» σε «κλειδί» για τη συνολική θεώρηση και μελέτη της καλλιτεχνικής του παραγωγής. Η εργασία, στηριζόμενη σε θρησκειολογικές αναφορές, προβάλλει την «ιερή σχέση» που αναπτύσσει ο Σαμαράς με: α) το σώμα του, β) τον προσωπικό του χώρο, γ) τους μύθους, δ) τις μνήμες του. Έτσι, προκύπτει πως ο εξπρεσιονιστικός, μεταμορφωτικός/αναμορφωτικός χαρακτήρας των δημιουργημάτων του Σαμαρά «ορίζεται» από την έννοια της μεταμόρφωσης. Χωρίς αυτή την παράμετρο, θεωρούμε ελλιπή τη συνολική και άρτια προσέγγιση της καλλιτεχνικής του δημιουργίας.