Έργα τέχνης μεγάλης κλίμακας στον αστικό και φυσικό χώρο: από τη δεκαετία του '60 έως τον 21ο αιώνα

Abstract

Η διατριβή χωρίζεται σε επτά κεφάλαια, εικονογραφημένα. Το πρώτο κεφάλαιο, μετά από μια σύντομη ιστορική αναδρομή σε έργα τέχνης μεγάλης κλίμακας του παρελθόντος, εστιάζεται στα καλλιτεχνικά κινήματα του 20ου αιώνα που επιδόθηκαν σε αντίστοιχες δοκιμές, θίγει τα βασικά ζητήματα που απασχόλησαν τους καλλιτέχνες και δίνει έμφαση στην κοινωνική τους ευαισθητοποίηση. Όλα τα επόμενα κεφάλαια αφορούν κινήματα και έργα μετά το 1960, στα οποία και επικεντρώθηκε η έρευνα. Το δεύτερο κεφάλαιο εξετάζει τη διασύνδεση τέχνης και φύσης, είτε αυτή εκδηλώνεται με τη χρήση ατόφιων φυσικών υλικών στο έργο τέχνης είτε παίρνει τη μορφή επέμβασης στο φυσικό περιβάλλον. Ειδικότερα διερευνώνται οι τρόποι με τους οποίους οι καλλιτέχνες αντιμετωπίζουν τα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος. . Το τρίτο κεφάλαιο, που είναι και το μακροσκελέστερο, αφορά την τέχνη στο δομημένο χώρο και ειδικότερα τον δημόσιο. Το θέμα εξετάζεται τόσο από την πλευρά του δημιουργού του έργου (προθέσεις, μέσα, διασυνδέσεις με τις κοινωνικές ομάδες στις οποίες απευθύνεται) όσο και από την πλευρά του αποδέκτη (παράμετροι πρόσληψης του έργου και της παρουσίας του στον χώρο). Σε ιδιαίτερα υποκεφάλαια αναλύονται οι τρόποι ένταξης του έργου μεγάλης κλίμακας στον δημόσιο χώρο:ως τμήματος ενός αρχιτεκτονήματος, ως εικαστικής επέμβασης στον υπαίθριο αστικό χώρο και ως λειτουργικής γλυπτικής διαμόρφωσής του. Το τέταρτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο σε καλλιτέχνες που έχουν δραστηριοποιηθεί στο πλαίσιο του οικολογικού κινήματος και έχουν πραγματοποιήσει εικαστικές παρεμβάσεις με συναφή χαρακτήρα. Στο πέμπτο κεφάλαιο διερευνάται η επιστροφή αρκετών καλλιτεχνών μετά το 1960 σε αρχέτυπες μορφές και συμβολισμούς που μαρτυρούν ένα ενδιαφέρον για το απώτερο παρελθόν του ανθρώπου και για νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις της ιστορίας. Το έκτο κεφάλαιο πραγματεύεται τα έργα τέχνης μεγάλης κλίμακας (πολυδιάστατες κατασκευές, πολυθεάματα κ.ά.) που έγιναν με τη βοήθεια των νέων μέσων που προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία. Στο έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζεται το θεσμικό πλαίσιο για τη συμμετοχή των καλλιτεχνών σε έργα δημόσιου ενδιαφέροντος, συμμετοχή η οποία του επιτρέπει από δημιουργός καλλιτεχνικών έργων να γίνει συχνά διαμορφωτής χώρων με αισθητικό αλλά και λειτουργικό χαρακτήρα. Συγκεκριμένα εξετάζεται η σχετική νομοθεσία που ισχύει στη Γαλλία, την Αγγλία και τις ΗΠΑ και επισημαίνεται η απουσία ανάλογου πλαισίου στη χώρα μας. Στον Επίλογο προκύπτει το συμπέρασμα ότι η χρήση της μεγάλης κλίμακας από τους καλλιτέχνες της εποχής μας αποβλέπει στη μεγαλύτερη κοινωνική εμβέλεια του έργου τέχνης και διανοίγει ευοίωνες προοπτικές για μια αποτελεσματικότερη ένταξη τους στη σύγχρονη κοινωνία. Μελετώντας προσεκτικά τις διαθέσιμες πηγές, συγκεντρώθηκε καταρχάς ένα ευρύτατο φάσμα τεκμηρίων για τα καλλιτεχνικά δρώμενα των τεσσάρων τελευταίων δεκαετιών του 20ου αιώνα τα οποία μαρτυρούν νέους προσανατολισμούς στην αναζήτηση τρόπων επικοινωνίας των δημιουργών με το ευρύτερο κοινό μέσω της ένταξης έργων μεγάλης κλίμακας στον φυσικό και στον δημόσιο αστικό χώρο. Ιδιαίτερη προσπάθεια έγινε ώστε να υποταχθεί το ποικίλο αυτό και συχνά ετερόκλητο υλικό σε κατηγοριοποιήσεις που θα επέτρεπαν τη συστηματικότερη διερεύνηση του. Η σχέση των έργων με το χώρο (η ένταξη τους στη φύση, στους δημόσιους χώρους της πόλης ή σε ένα συγκεκριμένο αρχιτεκτόνημα), τα χρησιμοποιούμενα μέσα (φυσικά στοιχεία, τεχνητά υλικά, σύγχρονες τεχνολογίες) και οι επιδιωκόμενοι από τους καλλιτέχνες στόχοι (αναμόρφωση υποβαθμισμένων περιβαλλοντικών θυλάκων, ένταξη της τέχνης στην καθημερινή ζωή, ευαισθητοποίηση του κοινού σε οικολογικά προβλήματα, διερεύνηση νέων εκφραστικών δυνατοτήτων) αποτέλεσαν τις κύριες κατηγορίες σύμφωνα με τις οποίες επιχειρήθηκε να διακριθούν οι επικρατέστερες τάσεις, αλλά και να διαγνωστούν τα σημεία στα οποία συγκλίνουν. Μέσα από την έρευνα, οι πολυάριθμοι καλλιτέχνες που καταγράφονται παρουσιάζονται να ακολουθούν μια κοινή πορεία: να δρουν με ευαισθησία, και συχνά ακτιβιστικά, απέναντι στα προβλήματα της οικολογικής υποβάθμισης και της κοινωνικής αλλοτρίωσης, προσπαθώντας μέσω της μεγάλης κλίμακας των έργων τους να τροποποιήσουν τον ίδιο τον χώρο διαβίωσης, να αναδείξουν την ποιητική του πλευρά και να δημιουργήσουν ευκαιρίες για νέες χωροχρονικές εμπειρίες, ώστε ο άνθρωπος να επανακτιμήσει την παρουσία του και τις δυνατότητες του μέσα σε αυτόν. Μια από τις πρωτοτυπίες της εργασίας αυτής είναι ότι στην κοινή αυτή πορεία εντάχθηκαν καλλιτέχνες και καλλιτέχνιδες από την Ελλάδα που είτε ζουν στο εξωτερικό είτε εξακολουθούν να εργάζονται στο τόπο μας, στην τελευταία περίπτωση κάτω από σαφώς δυσμενέστερες συνθήκες. Θεωρώντας εξάλλου, ότι η ένταξη της καλλιτεχνικής δημιουργίας στον δημόσιο χώρο αποτελεί κοινωνική ανάγκη, αλλά και ότι οι σχετικές πρωτοβουλίες των καλλιτεχνών δεν μπορούν να τελεσφορήσουν χωρίς την υποστήριξη της πολιτείας και των τοπικών αρχών, διερευνήθηκε επίσης το ειδικό θεσμικό πλαίσιο που ισχύει σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες και στις ΗΠΑ.