Το εθνογραφικό στοιχείο στην σύγχρονη δημιουργική φωτογραφία

Abstract

The first aim of this research is to investigate the issues arising from the use of ethnography-orientated processes and research methods in contemporary artistic practice related with photographic images and especially creative photography. The thesis engages with the recent debates on ethnography and try to examine the fragile area where ethnography and art coincides. My view concentrates in the thinning of the line between these two interdisciplinary topics: ethnography and visual art. According to James Clifford, ethnography is “simply diverse ways of thinking and writing about culture from a stand point of a participant observation.” Could therefore an artistic medium when using ethnographic methods (observation, inquiring, or archives), provide us with an equally rich experience in terms of quality and depth of communication and understanding with the anthropologists’ one? The debate in discussion here is that even if creative photography is not a neutral or scientific medium, its contribution is unique and irreplaceable because through the lived experience that it incorporates, explicit and tacit cultural knowledge is transmitted. The second aim of this thesis engages with the liminal spaces that are to be found between the differing temporalities of the ‘archaeological’ and the ‘contemporary’, between the marked and marketed sites of archaeological study of the city of Athens and the city of Elefsina and its unmarked everyday outsides. Through several case studies that employ photographic and discursive methods the author-photographer has been questioning how and through which means these ‘borderline’ spaces might come to constitute and (re-)negotiate themselves. Drawing upon ethnographic methodologies, the spaces under investigation are approached as a uniquely signifying ‘borderline-research field’: by systematically re-photographing their traces of material cultures, over a period of five years, together with a series of interviews with those people who come to inhabit their spaces, a momentary human geography of the ‘liminal’ can be glimpsed. In the project the objects that are tracked down tell us little stories of sociopolitical situations as revealed in the everyday. They give visual evidence of behaviors, tactics and in consequence the present state of our culture. However, the ‘evidence’ gathered here cannot be claimed as ‘documentary’. Rather, a third space of constructed visualities of lived experience is opened up, together with the figure of the researcher herself. At the same time, a new, visually-discursive result has been created that was never before perceived or viewed. What comes into view thus in these borderline fields are the identitarian constructions of Greek nationhood vis-a-vis the ‘other’.

Πρωταρχική επιδίωξη της παρούσας διατριβής είναι να ερευνήσει τα θέματα που προκύπτουν από τη χρήση εθνογραφικά προσανατολισμένων διαδικασιών και μεθόδων έρευνας στη σύγχρονη καλλιτεχνική πράξη που σχετίζεται με το μέσο της φωτογραφίας. Στα κεφάλαια που ακολουθούν αναλύονται οι σύγχρονοι προβληματισμοί που αφορούν τον κλάδο της εθνογραφίας και εξετάζονται τα πεδία όπου εθνογραφία και τέχνη συνυπάρχουν. Επίκεντρο της ανάλυσης αποτελεί η νοητή γραμμή που διαχωρίζει την εθνογραφία και τις οπτικές τέχνες. Ένα μέσο όπως η φωτογραφία ή το φιλμ, δεν μπορεί να είναι αντικειμενικό ή επιστημονικό, εφόσον κάποιος το «χειρίζεται», το δε αποτέλεσμα είναι πολιτισμός που «γράφεται» από τη μοναδική, υποκειμενική ματιά του δημιουργού. Οι τρόποι σκέψης των καλλιτεχνών -ομοίως και των φωτογράφων- για την τέχνη είναι ποικίλοι και η έμπνευσή τους προέρχεται, μεταξύ άλλων, και από ένα εύρος επιστημονικών κλάδων. Σύμφωνα με τον James Clifford, η εθνογραφία «είναι απλώς διαφορετικοί τρόποι για να σκεφτούμε και να γράψουμε για τον πολιτισμό από τη θέση του συμμετοχικού παρατηρητή». Συνεπώς, θα μπορούσε άραγε ένα καλλιτεχνικό μέσο χρησιμοποιώντας εθνογραφικές μεθόδους (παρατήρηση, συνεντεύξεις, αρχειακό υλικό) να προσφέρει μια εξίσου πλούσια εμπειρία όσον αφορά την ποιότητα και το βάθος της επικοινωνίας, και την κατανόηση του έργου ενός ανθρωπολόγου; Το υπό διαπραγμάτευση ζήτημα εδώ είναι ότι, μολονότι η δημιουργική φωτογραφία δεν είναι επιστημονικό μέσο, η προσφορά της όταν συνδυάζεται με τις διεπιστημονικές εθνογραφικές μεθόδους είναι αναντικατάστατη και μοναδική, καθώς μέσω της βιωμένης εμπειρίας που εμπεριέχει μεταδίδει άρρητη γνώση. Δεύτερος στόχος της διατριβής είναι η εκπόνηση ενός εθνο-φωτογραφικού project με τίτλο «Ανιχνεύοντας μεταιχμιακές καταστάσεις: Στα όρια αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας και της Ελευσίνας», το οποίο αποτελεί εφαρμογή εθνογραφικών μεθόδων και δημιουργικής φωτογραφίας για την παραγωγή καλλιτεχνικού έργου από την ίδια τη γράφουσα. Στο επίκεντρο βρίσκονται οι «οριακοί» χώροι που εντοπίζονται μεταξύ των διαφορετικών χρονικοτήτων του «αρχαιολογικού» και του σύγχρονου στους οριοθετημένους και προς εκμετάλλευση χώρους της αρχαιολογικής έρευνας και τα «αδιάφορα» περίχωρά τους, στην πόλη της Αθήνας. Μέσα από αρκετές μελέτες περιπτώσεων και αξιοποιώντας φωτογραφικές και εθνογραφικές μεθόδους (φωτογράφηση, συμμετοχική παρατήρηση και συνεντεύξεις) εξετάζεται το πώς αυτές οι «συνοριακές» γραμμές-πεδία έρευνας εγκαθιδρύουν και (επανα)διαπραγματεύονται τον εαυτό τους. Απαθανατίζοντας σε τακτά χρονικά διαστήματα και για πέντε χρόνια τα ίχνη του υλικού πολιτισμού τους, και αποκωδικοποιώντας μια σειρά συνεντεύξεων από ανθρώπους που κατά καιρούς «κατοίκησαν» αυτούς τους χώρους, φανερώνεται μια φευγαλέα ανθρωπογεωγραφία μιας «μεταιχμιακής» κατάστασης. Τα μικρο-τοπία που φωτογραφίστηκαν, αποκομμένα από τα τόσο βαριά σημασιοδοτημένα περιβάλλοντά τους, αφηγούνται ιστορίες που αποκαλύπτουν συμπεριφορές, τακτικές και συνεπώς στοιχεία του σύγχρονου πολιτισμού. Παρόλ’ αυτά, τα παραπάνω δεν μπορούν να λειτουργήσουν ως τεκμήρια με την παραδοσιακή έννοια του όρου. Αντ’ αυτού, μια τρίτη διάσταση πολλών «κατασκευασμένων ορατοτήτων» και νοητικών αναπαραστάσεων βιωμένης εμπειρίας ανοίγεται εδώ, καθώς συνδυάζεται με το δημιουργό της. Ένα νέο αποτέλεσμα -συνδυασμός λόγου και εικόνας- προκύπτει, το οποίο ποτέ πριν δεν είχε ιδωθεί ή δεν είχαμε μπορέσει να συναισθανθούμε.