Πάθος και ανάστασις: ιστορική εξέλιξη της βυζαντινής υμνογραφίας της μεγάλης εβδομάδας και της εβδομάδας της διακαινησίμου

Abstract

In the first chapter of the first part of the present doctoral thesis the author examines the different sources for the study of the history of the Byzantine hymnography for Great and Holy Week and Diakainesimos (Bright, Renewal, Pascha or Easter) Week services (from Great and Holy Monday till Bright Saturday), which he arranges in four different traditions. The tradition of Jerusalem includes the Itinerarium Egeriae (end of the 4th c.-beginning of the 5th c.), the Armenian (5th c.) and the Georgian (5-8th c) Lectionaries and the Typicon of the Church of the Resurrection (a hybrid rite result of the fusion of the local liturgical tradition with elements from the Constantinopolitan Typicon of the Great Church and the liturgical typica of the monasteries of Palestine and the Capital) of the copied in 1122 codex Jerusalem Patriarchate Agios Stauros 43. The Typicon of Christ’s Great Church of codices Patmos 266 (end of the 9th c.-beginning of the 10th c.) and Stauros 40 (950-959) and the different manuscript kontakaria (10-13th c.) are basic sources for the study of the Constantinopolitan tradition. The monastic traditions of the Monastery of Stoudios and the Laura of Saint Sabbas include mostly manuscript Typica, Triodia, Pentecostaria and Sticheraria. Most contemporaneous editions of the Byzantine liturgical books (Typicon, Triodion, Pentecostarion) belong to the neo-Sabaitic synthesis, result of the re-elaboration of the hybrid Studite Synthesis in the Palestinian monastic milieu. In the second chapter of the first part the author analyzes the early hymnography for Great and Holy Week and Bright Week services in the cathedral or sung rites of Jerusalem Church of the Resurrection (Itinerarium Egeriae, Armenian Lectionary, Georgian Canonarion and Georgian Tropologion or Iadgari) and Constantinople Hagia Sophia Church (Typicon of the Great Church). The author also studies the survival of this hymnography in the Typicon of the Church of the Resurrection and the so-called monastic Byzantine office (manuscripts and contemporaneous printed liturgical books) as well as the interactions of the two hymnographical traditions. In the third chapter the author analyzes the historical development of the hymnography for Great and Holy Week and Bright Week services in the so-called Byzantine monastic office as reflected in the contemporaneous printed liturgical books (Triodion, Pentecostarion, Typicon), the Typicon of the Resurrection and the different manuscripts of the Studite and Sabaitic traditions. The author also searches the origin of the hymns of this office (troparia-apolytikia, stichera, exaposteilaria, idiomela, kathismata, antiphons, beatitudes) mainly in the cathedral rites (sung offices) of Jerusalem and Constantinople and examines the question of their attribution both in the manuscripts and the printed liturgical books. The first chapter of the second part is dedicated to the study of the different kontakia for Holy and Great Week and Bright Week services found principally at the manuscripts kontakaria (48 kontakia, of which 18 for Great and Holy Week), at the printed liturgical books of the Triodion and the Pentecostarion (six kontakia for Holy and Great Week, one for Pascha Sunday and one for Bright Friday), where we find a kontakion with an oikos at the Orthros (Matins) service, at the Typicon of the Church of the Resurrection (thirteen kontakia, twelve for Holy and Great Week and one for Pascha Sunday and Bright Week), were we find one or two kontakia with their corresponding oikoi during Orthros (Matins) service, and at the based in the manuscript Vat. gr. 771 edition of the Triodion by F. Vitali (three kontakia for Holy and Great Week).

Στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους της παρούσας διδακτορικής διατριβής εξετάσαμε τις διάφορες πηγές για τη μελέτη της ιστορίας της βυζαντινής υμνογραφίας των ακολουθιών της Αγίας και Μεγάλης Εβδομάδας και της Εβδομάδας της Διακαινησίμου (από τη Μεγάλη Δευτέρα μέχρι και το Σάββατο του Πάσχα), τις οποίες κατατάξαμε σε τέσσερις διαφορετικές παραδόσεις. Στην ιεροσολυμιτική παράδοση εντάσσονται το Οδοιπορικό της Ηγερίας (τέλη του δ΄ αι.-αρχές του ε΄ αι.), το Αρμενικό (ε΄ αι.) και το Γεωργιανό (ε΄-η΄ αι.) Αναγνωσματάριον και το Τυπικόν της Αναστάσεως (ένας υβριδικός λειτουργικός τύπος όπου η τοπική λειτουργική παράδοση έχει αναμειχθεί με στοιχεία από το Τυπικόν της Μεγάλης Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως και τα λειτουργικά τυπικά των μονών της Παλαιστίνης και της Βασιλευούσης) του κώδικα Τιμίου Σταυρού 43 (1122). Βασικές πηγές για τη μελέτη της κωνσταντινουπολιτικής παράδοσης είναι το Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας των κωδίκων Πάτμου 266 (τέλη του θ΄ αι.-αρχές του ι΄ αι.) και Τιμίου Σταυρού 40 (950-959) και τα διάφορα χειρόγραφα κοντακάρια (ι΄-ιγ΄ αι.). Οι μοναστικές παραδόσεις της Μονής Στουδίου και της Λαύρας του Αγίου Σάββα μας είναι σε μας γνωστές κυρίως από χειρόγραφα τυπικά, τριώδια, πεντηκοστάρια και στιχηράρια. Η πλειονότητα των σύγχρονων έντυπων λειτουργικών βιβλίων (Τυπικόν, Τριώδιον, Πεντηκοστάριον) ανήκει στη νεοσαββαϊτική σύνθεση, αποτέλεσμα μιας δεύτερης επεξεργασίας της υβριδικής στουδιτικής σύνθεσης στο παλαιστινιακό μοναστικό περιβάλλον. Στο δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου μέρους αναλύσαμε την πρώιμη υμνογραφία της Μεγάλης Εβδομάδας και της Εβδομάδας της Διακαινησίμου στις λεγόμενες ασματικές ακολουθίες των καθεδρικών ναών της Αναστάσεως Ιεροσολύμων (Οδοιπορικό της Ηγερίας, Αρμενικό Αναγνωσματάριον, Γεωργιανό Κανονάριον και Γεωργιανό Τροπολόγιον ή Iadgari) και της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως (Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας). Μελετήσαμε επίσης την επιβίωση της υμνογραφίας αυτής στο Τυπικόν της Αναστάσεως και στη λεγόμενη μοναστική βυζαντινή ακολουθία (χειρόγραφα και σύγχρονα έντυπα λειτουργικά βιβλία), καθώς και τις μεταξύ των δύο αυτών υμνογραφικών παραδόσεων αλληλοεπιδράσεις. Στο τρίτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους μελετήσαμε την ιστορική εξέλιξη της υμνογραφίας της Μεγάλης Εβδομάδας και της Εβδομάδας της Διακαινησίμου στη λεγόμενη βυζαντινή μοναστική ακολουθία έτσι όπως αυτή καταγράφεται στα σύγχρονα έντυπα λειτουργικά βιβλία (Τριώδιον, Πεντηκοστάριον, Τυπικόν), στο Τυπικόν της Αναστάσεως και στα διάφορα χειρόγραφα της στουδιτικής και σαββαϊτικής παράδοσης. Αναζητήσαμε, επίσης, την προέλευση των ύμνων της ακολουθίας αυτής (τροπάρια-απολυτίκια, στιχηρά, εξαποστειλάρια, ιδιόμελα, καθίσματα, αντίφωνα, μακαρισμοί, κλπ.) κυρίως στις ασματικές ακολουθίες Κωνσταντινουπόλεως και Ιεροσολύμων και εξετάσαμε το ζήτημα της απόδοσής τους τόσο στα χειρόγραφα όσο και στα έντυπα λειτουργικά βιβλία. Το πρώτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους μελετήσαμε τα κοντάκια για τη Μεγάλη Εβδομάδα και την Εβδομάδας της Διακαινησίμου που μας διασώθηκαν, κυρίως, στα χειρόγραφα κοντακάρια (σαράντα οκτώ συνολικά, από τα οποία δεκαοκτώ για τη Μεγάλη Εβδομάδα), στα έντυπα λειτουργικά βιβλία του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου (οκτώ συνολικά: έξι για τη Μεγάλη Εβδομάδα, ένα για την Κυριακή του Πάσχα και ένα για την Παρασκευή της Διακαινησίμου), τα οποία προβλέπουν για την ακολουθία του Όρθρου ένα κοντάκιον με τον αντίστοιχο οίκο, και στο Τυπικόν της Αναστάσεως (δεκατρία συνολικά: δώδεκα για τη Μεγάλη Εβδομάδα και ένα για την Κυριακή και την Εβδομάδα του Πάσχα), όπου συναντάμε ένα ή δύο κοντάκια με τους αντίστοιχους οίκους κατά την ακολουθία του Όρθρου, και στη βασισμένη στον κώδικα Vat. gr. 771 έκδοση του Tριωδίου του F. Vitali (τρία κοντάκια για τη Μεγάλη Εβδομάδα). .