Από τη χώρα υποδοχής και πάλι πίσω: η κληρονομιά της μετανάστευσης και το σχέδιο της παλιννόστησης

Abstract

This PhD thesis provides a theoretical and empirical exploration of the phenomena of migration and return migration through the comparative analysis of notions of integration, identification and belongingness of first and second-generation Greek-Danes and Greek-Americans. Through an ethnography of Greek migration to Denmark the thesis aims at developing a profile of the Greek migration phenomenon to Denmark, encompassing migration processes, experiences, community structures and networks while examining and theorizing processes of identification, integration and interaction and/or conflict between generations and within the wider Nordic space (social and cultural) but also in relation to the country of origin. Furthermore, through a comparative lens with the second-generation Greek-American case (Christou, 2006d & subsequent field research), the phenomenon of ‘return migration’ and ‘home-coming’ visits of Greek-Danes to Greece are examined in response to multiple interactions (social, cultural, political) between the place of origin and the place of destination; transnational network ties; historical and global forces in the shaping of return migrant behavior; and expressions of identity. The human geography of return migration extends beyond geographic movement into a diasporic journey involving (re)constructions of homeness and belongingness in the ancestral homeland. Return migration as process of relocation of both bodies and selves involves a disruptive space in terms of how culture is articulated in the ancestral homeland, expressive of national time and place. The disruption involves a reassessment of relationships to both ‘home’ and ‘host’ countries. The politics of space and of identity construct encounters of rupture when dimensions of ‘nostalgia’ in the lives of migrants attempt to forge a connection between ‘imagined’ notions of the ancestral homeland and the current ‘pragmatic’ trends in modern Greece. Ultimately, the documentation of the tribulations experienced during the return adjustment reflects a process of cultural adjustment and reveals insights into the dynamics of the understood self and the perceived other. The study is based on long-term research and fieldwork in the United States, Denmark and Greece. Its core is the analysis of eighty life stories (oral and written narratives) collected from both migrants and returnees. Through the analysis of the ethnographic and other material, migration and return migration emerge as multi-faceted phenomena that profoundly impact on identification processes. Migrancy is a highly complex yet illuminating aspect of migrant subjectivities and its study should be contextualized within specific social, cultural and political references. That is, life stories of migrants are directly related to the modern history of the nation and therefore become an integral part of the history of the nation. By analyzing the meanings attached to migration and identification processes we understand cultural and gendered encounters that become a core component in the study of a critical human geography of migration and return migration.

Στόχος της εργασίας αποτελεί η διερεύνηση της ταυτότητας, των διεργασιών ταυτοποίησης σε σχέση με την μετανάστευση ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο και παράλληλα η ανάδειξη του φαινομένου της παλιννόστησης που ακόμη στερείται αναλυτικής επιστημονικής μελέτης όχι μόνο στον ελλαδικό ή ευρωπαϊκό χώρο αλλά και σε διεθνές επίπεδο, όπως επισημαίνεται και από την διεξοδική επισκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας, αναφορά στην οποία θα γίνει στο θεωρητικό κεφάλαιο της διδακτορικής διατριβής. Η διδακτορική διατριβή αφορά στη συγκριτική μελέτη των φαινομένων μετανάστευσης-παλιννόστησης και ειδικά στη περίπτωση της ελληνικής διασποράς της δεύτερης γενιάς που παλιννόστησαν από τις ΗΠΑ (Christou, 2006d & επιπρόσθετη επιτόπια έρευνα) σε αντιδιαστολή με την ελληνική διασπορά πρώτης και δεύτερης γενιάς στη Δανία αλλά και με αυτών που έχουν παλιννοστήσει στην Ελλάδα. Η έννοια του μετανάστη και της μετανάστριας, καθώς και η έννοια της «ελληνικότητας» αποτελούν τα κύρια κομβικά σημεία όπου ταυτότητες συγκροτούνται και διαπραγματεύονται σε σχέση με τον χώρο, τον τόπο, την πολιτισμική διάσταση της συλλογικότητας, την ιστορικότητα των συγκυριών και σε αντίσταση προς φαινόμενα παγκοσμιοποίησης και (μετα)νεωτερικότητας καθώς και ενδιάμεσων ανθρωπογεωγραφικών προσδιορισμών που μεταφράζουν πολιτισμικά τις έννοιες Σκανδιναβία, Αμερική, Ελλάδα, Νότια Ευρώπη, Βαλκάνια. Στη μελέτη της μετανάστευσης διαπιστώνουμε παραλείψεις οι οποίες θα συζητηθούν εκτενέστερα. Βασικό παράδειγμα το ίδιο το φαινόμενο της παλιννόστησης. Η παλιννόστηση ως φαινόμενο άρρηκτα συνδεδεμένο με την ίδια την διαδικασία μετανάστευσης και τις διαδικασίες που συντελούν στη προσαρμογή ή στη φυγή, αποχώρηση από την χώρα υποδοχής, αισθήματα και διεργασίες συλλογικού ανήκειν και ατομικής ταυτότητας, ήταν για μεγάλο διάστημα ένα ανύπαρκτο κεφάλαιο στην ιστορία της μετακίνησης πληθυσμών. Εξίσου σημαντικό παράδειγμα και η μέχρι πρόσφατα παντελής έλλειψη των γυναικών ως δρώντα υποκείμενα με ουσιαστική συμβολή και δράση στο μεταναστευτικό φαινόμενο. Για ανεπανόρθωτα μεγάλο διάστημα οι κοινωνικές επιστήμες αντιλαμβάνονταν το άτομο που μεταναστεύει ως άνδρα και κατά συνέπεια η μονομερής παράλειψη των γυναικών και ευρύτερα ενός έμφυλου λόγου δράσης παρήγαγε ένα μονομερή, δυσδιάκριτο στοχασμό, επιφορτισμένο με την απεικόνιση ενός ανδροκεντρικού εργατικού δυναμικού που παραπέμπει σε αντίστοιχες κατασκευές πρακτικών δράσης υποκειμένων. Η μελέτη του μεταναστευτικού φαινομένου συντελεί στην πληρέστερη κατανόηση κοινωνιών, συλλογικοτήτων, συμπεριφορών, ατόμων καθώς και το περιεχόμενο της ιστορικότητας τους. Παράλληλα, η εξέταση των γυναικών ως δρώντα υποκείμενα στη μεταναστευτική διαδικασία έχει σαν αποτέλεσμα την απόδοση κατάλληλων θεωρητικών αναλυτικών σχημάτων και μεθοδολογικών εργαλείων για την πληρέστερη κατανόηση ενός ολιστικού στοχασμού και κοινωνικής παρατήρησης του φαινομένου. Ερμηνεύοντας τόσο τις επιλογές όσο και το περιεχόμενο της περιβάλλουσας κατάστασης οδηγούμαστε διεξοδικά στην απεικόνιση μίας κριτικής ανθρωπογεωγραφίας της μετανάστευσης και της παλιννόστησης.