Aξιοποίηση των αυτόχθονων γενετικών πόρων για βιώσιμα συστήματα αγροδιατροφής

Abstract

This research explores the contribution of indigenous genetic resources to the development of sustainable agri-food systems, focusing initially on the Balkan region with a focus on Greece and the continuing the research in the Region of Western Macedonia. The choice of Western Macedonia, with the richness and uniqueness of its local agri-food fabric, was made because it could serve as a model for a new strategy of sustainability and local development. The purpose of the research was to assess the following three objectives. First, to investigate the attitude of consumers towards the origin of local agricultural products, with an emphasis on the reliability of the relevant labeling. After all, consumer trust is a crucial factor in strengthening demand and ensuring the added value of the products produced. Second, to assess the degree of acceptance of farmers towards measures for the management and conservation of indigenous genetic resources. At the same time, to examine the degree of coherence with the views and aspirations of other stakeholders, such as geotechnical engineers, cooperatives and local authorities, with the aim of forming a holistic framework for cooperation. Third, to identify any educational needs of farmers, especially livestock farmers, with the aim of enhancing their knowledge and skills, so that they can produce high-quality products linked to sustainability and locality and the simultaneous upgrading of production practices and the better integration of farmers into new markets. The course of the doctoral research consists of three distinct parts. The first part is a thorough literature review related to the topic in the agricultural sector that is analyzed in detail below, concerns Greece and the Balkans, and which resulted in a presentation of the results, which are proposed for future research use. The second and third parts deal with the perceptions of consumers and livestock farmers respectively with the topic in the agricultural sector that is analyzed in detail below with the research area of the Region of Western Macedonia. The writing of the doctoral thesis was structured in the five chapters mentioned below, which aim to provide a comprehensive approach to the topic of the research that was conducted and concerns indigenous genetic resources, consumer perceptions and livestock farmers' attitudes. Chapter 1. Indigenous livestock breeds and local plant varieties Chapter 2. Methodological approach Chapter 3. Consumer perceptions of LPV and IFAB products Chapter 4. Livestock farmers’ attitudes towards IFAB Chapter 5: Discussion Chapter 6: Conclusions, Limitations and Suggestions The conservation of indigenous genetic resources in agriculture is one of the most critical issues in the context of sustainable rural development and biodiversity protection. However, indigenous genetic resources are systematically marginalized or even completely abandoned. One of the main causes of this phenomenon is not only related to the technical or economic dimensions of agricultural production, but mainly to the perceptions and attitudes that are formed around their usefulness, efficiency and sustainability. The results of the research, in very brief terms, are the following. The interest in investigating plant and animal biodiversity is constantly increasing. The development of a biodiversity observatory for the recording of registered Indigenous Livestock Breeds and Local Plant Varieties in the Balkans, which would be freely accessible, would be beneficial, contributing to increasing the added value of local products. The production of high-quality products from local varieties and breeds ensures higher market prices, which are a key driver for a sustainable and resilient agricultural sector that focuses not only on productivity but also on the conservation and use of biodiversity. The majority of consumers seem to be aware of many local plant varieties produced in their region, they show a significant lack of knowledge about indigenous animal breeds, despite recognizing the need to preserve them. In line with this lack of knowledge, consumers generally prefer food labeling that includes information on environmental and social responsibility as well as incentives for human health. The sustainability and economic efficiency of the primary production sector are largely influenced by consumer behavior. The preservation of local genetic resources is closely linked to the perceptions of consumers who may choose to support local short chains food supply. The interpretation of public opinion on local food resources can be a point of reference in the design of future agricultural policies, strengthening local communities. Despite the national recognition of the different breeds and varieties, transnational cooperation and harmonization of conservation efforts at the Balkan level are necessary. The existence of a common strategy could contribute to the strengthening of local initiatives, the better use of resources and the exchange of know-how. Consumers seem willing to include products from local varieties and breeds in their diet, when these are accompanied by adequate documentation and promotion of their quality and cultural characteristics. However, in practice, social, economic and cultural factors significantly influence consumer choices. Consumer behavior is shaped not only by the theoretical acceptance of indigenous products, but also by price, availability, trust in labeling information and social perceptions. A significant percentage of livestock farms have been inherited from previous generations, highlighting the importance of traditional knowledge and family continuity in the agricultural sector. The majority of livestock farmers operate in mountainous areas, raising their herds on natural pastures using grazing. Livestock farmers express the need for further information on market conditions and the possibilities of promoting their products, while at the same time stating that their economic viability depends to a significant extent on state subsidies. Many attempts to improve their herds through crosses with high-productivity breeds, but without participating in organized genetic improvement programs. It is noteworthy that despite the challenges, most wish to continue their activity, which indicates the existence of potential and perspective in the sector. Finally, among the advantages they identify in farmed animals are ease of milking, good external appearance, suitability for grazing and positive evaluation of the quality of the milk produced, showing a substantial connection of the producer with nature and the production process.

Η παρούσα εργασία διερευνά τη συμβολή των αυτόχθονων γενετικών πόρων στην ανάπτυξη βιώσιμων αγροδιατροφικών συστημάτων, εστιάζοντας αρχικά στην περιοχή των Βαλκανίων με επίκεντρο την Ελλάδα και στην πορεία της έρευνας στην Περιφέρεια της Δυτικής Μακεδονίας. Η επιλογή της Δυτικής Μακεδονίας, με τον πλούτο και τη μοναδικότητα του τοπικού της αγροδιατροφικού ιστού, έγινε γιατί θα μπορούσε να αποτελέσει πρότυπο για μια νέα στρατηγική βιωσιμότητας και τοπικής ανάπτυξης. Σκοπός της ήταν να αποτυπωθούν οι τρεις ακόλουθες επιμέρους παράμετροι. Πρώτον, να διερευνηθεί η στάση των καταναλωτών απέναντι στην προέλευση των τοπικών αγροτικών προϊόντων, με έμφαση στην αξιοπιστία της σχετικής σήμανσης. Άλλωστε, η εμπιστοσύνη των καταναλωτών αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για την ενίσχυση της ζήτησης και τη διασφάλιση της προστιθέμενης αξίας των παραγόμενων προϊόντων. Δεύτερον, να εκτιμηθεί ο βαθμός αποδοχής των αγροτών απέναντι στα μέτρα διαχείρισης και διατήρησης των αυτόχθονων γενετικών πόρων. Παράλληλα, να εξεταστεί ο βαθμός σύμπνοιας με τις απόψεις και επιδιώξεις λοιπών εμπλεκόμενων φορέων, όπως γεωτεχνικοί, συνεταιρισμοί και τοπικές αρχές, με στόχο τη διαμόρφωση ενός ολιστικού πλαισίου συνεργασίας. Τρίτον, να εντοπιστούν τυχόν εκπαιδευτικές ανάγκες των κτηνοτρόφων, με στόχο την ενίσχυση της γνώσης και των δεξιοτήτων τους, ώστε να παράγουν προϊόντα υψηλής ποιότητας που συνδέονται με τη βιωσιμότητα, τη γεωγραφική προέλευση και την ταυτόχρονη αναβάθμιση των πρακτικών παραγωγής και την καλύτερη ενσωμάτωση των αγροτών σε νέες αγορές. Η πορεία της διδακτορικής έρευνας αποτελείται από τρία ευδιάκριτα μέρη. Το πρώτο μέρος αποτελεί μία ενδελεχή βιβλιογραφική ανασκόπηση σχετική με θεματολογία στον αγροτικό τομέα που αναλύεται λεπτομερώς παρακάτω, αφορά την Ελλάδα και τα Βαλκάνια, και η οποία κατέληξε σε παρουσίαση των αποτελεσμάτων, που προτείνονται για μελλοντική ερευνητική χρήση. Το δεύτερο και τρίτο μέρος πραγματεύεται τις αντιλήψεις των καταναλωτών και κτηνοτρόφων, αντίστοιχα, με θεματολογία στον αγροτικό τομέα που αναλύεται ενδελεχώς παρακάτω με περιοχή έρευνας την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας. Η συγγραφή της διδακτορικής διατριβής διαμορφώθηκε στα πέντε κεφάλαια που αναφέρονται ακολούθως, και τα οποία έχουν ως στόχο την ολοκληρωμένη προσέγγιση της θεματολογίας της έρευνας που διεξήχθη κι αφορά τους αυτόχθονους γενετικούς πόρους, τις αντιλήψεις των καταναλωτών και τις στάσεις των κτηνοτρόφων. Κεφάλαιο 1. Αυτόχθονες φυλές αγροτικών ζώων και τοπικές ποικιλίες φυτώνΚεφάλαιο 2. Μεθοδολογική προσέγγιση Κεφάλαιο 3. Αντιλήψεις Καταναλωτών σχετικά με προϊόντα ΤΠΦ και ΑΦΑΖ Κεφάλαιο 4. Στάσεις Κτηνοτρόφων σχετικά με την εκτροφή ΑΦΑΖ Κεφάλαιο 5: Συζήτηση Κεφάλαιο 6: Συμπεράσματα, Περιορισμοί και Προτάσεις Η διατήρηση των αυτόχθονων γενετικών πόρων αποτελεί ένα από τα πλέον κρίσιμα ζητήματα στο πλαίσιο της βιώσιμης αγροτικής ανάπτυξης και της προστασίας της αγροβιοποικιλότητας. Ωστόσο, οι αυτόχθονοι γενετικοί πόροι παραγκωνίζονται συστηματικά ή και εγκαταλείπονται πλήρως. Ένα από τα βασικά αίτια αυτού του φαινομένου δεν σχετίζεται μόνο με τις τεχνικές ή οικονομικές διαστάσεις της γεωργικής παραγωγής, αλλά κυρίως με τις αντιλήψεις και τις στάσεις που διαμορφώνονται γύρω από τη χρησιμότητα, την αποδοτικότητα και τη βιωσιμότητα τους.Τα αποτελέσματα της έρευνας πολύ συνοπτικά είναι τα ακόλουθα. Το ενδιαφέρον για τη διερεύνηση της φυτικής και ζωικής βιοποικιλότητας αυξάνεται συνεχώς. Η ανάπτυξη ενός παρατηρητηρίου βιοποικιλότητας για την καταγραφή εγγεγραμμένων αυτόχθονων φυλών αγροτικών ζώων (ΑΦΑΖ) και τοπικών ποικιλιών φυτών (ΤΠΦ) στα Βαλκάνια, το οποίο θα είναι ελεύθερα προσβάσιμο θα ήταν επωφελής, συμβάλλοντας στην αύξηση της προστιθέμενης αξίας των τοπικών προϊόντων. Η παραγωγή προϊόντων υψηλής ποιότητας τοπικών ποικιλιών και φυλών εξασφαλίζει υψηλότερες τιμές αγοράς, οι οποίες αποτελούν βασικό μοχλό για έναν βιώσιμο και ανθεκτικό γεωργικό τομέα που εστιάζει όχι μόνο στην παραγωγικότητα αλλά και στη διατήρηση και αξιοποίηση της αγροβιοποικιλότητας. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της διατριβής, η πλειονότητα των καταναλωτών φαίνεται να γνωρίζει πολλές τοπικές ποικιλίες φυτών που παράγονται στην περιοχή τους, εμφανίζουν ωστόσο, σημαντική έλλειψη γνώσης για τις αυτόχθονες φυλές ζώων, παρά την αναγνώριση της ανάγκης διατήρησής τους. Με βάση αυτήν την έλλειψη γνώσης, οι καταναλωτές προτιμούν γενικά τη σήμανση των τροφίμων που περιλαμβάνει πληροφορίες για την περιβαλλοντική και κοινωνική ευθύνη αλλά και κίνητρα για την ανθρώπινη υγεία. Η αειφορία, η βιωσιμότητα και η οικονομική αποτελεσματικότητα του πρωτογενούς τομέα παραγωγής επηρεάζονται, σε μεγάλο βαθμό, από τη συμπεριφορά των καταναλωτών. Η διατήρηση των τοπικών γενετικών πόρων είναι στενά συνδεδεμένη με τις αντιλήψεις των καταναλωτών που μπορεί να επιλέξουν να υποστηρίξουν τοπικές μικρές αλυσίδες εφοδιασμού τροφίμων. Η ερμηνεία της κοινής γνώμης για τους τοπικούς πόρους τροφίμων μπορεί να αποτελέσει σημείο αναφοράς στο σχεδιασμό μελλοντικών γεωργικών πολιτικών, ενισχύοντας τις τοπικές κοινωνίες. Παρά την εθνική αναγνώριση των διαφόρων φυλών και ποικιλιών, είναι απαραίτητη η διακρατική συνεργασία και η εναρμόνιση των προσπαθειών διατήρησης σε επίπεδο Βαλκανίων. Η ύπαρξη κοινής στρατηγικής θα μπορούσε να συμβάλει στην ενίσχυση των τοπικών πρωτοβουλιών, στην καλύτερη αξιοποίηση των πόρων και στην ανταλλαγή τεχνογνωσίας. Οι καταναλωτές δείχνουν πρόθυμοι να εντάξουν στη διατροφή τους προϊόντα που προέρχονται από τοπικές ποικιλίες και φυλές, όταν αυτά συνοδεύονται από επαρκή τεκμηρίωση και προβολή των ποιοτικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών τους. Εντούτοις, στην πράξη, οι κοινωνικοί, οικονομικοί και πολιτισμικοί παράγοντες επηρεάζουν σημαντικά τις καταναλωτικές επιλογές. Η συμπεριφορά του καταναλωτή δεν διαμορφώνεται μόνο από τη θεωρητική αποδοχή των αυτόχθονων προϊόντων, αλλά και από την τιμή, τη διαθεσιμότητα, την εμπιστοσύνη στις πληροφορίες της σήμανσης και τις κοινωνικές αντιλήψεις. Αναφορικά με τα αποτελέσματα από την έρευνα στους κτηνοτρόφους, ένα σημαντικό ποσοστό των κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων έχει κληρονομηθεί από προηγούμενες γενιές, αναδεικνύοντας τη σημασία της παραδοσιακής γνώσης και της οικογενειακής συνέχειας στον αγροτικό τομέα. Η πλειονότητα των κτηνοτρόφων δραστηριοποιείται σε ορεινές περιοχές, εκτρέφοντας τα κοπάδια τους σε φυσικά βοσκοτόπια εφαρμόζοντας βόσκηση. Οι κτηνοτρόφοι εκφράζουν την ανάγκη για περαιτέρω ενημέρωση σχετικά με τις συνθήκες της αγοράς και τις δυνατότητες προώθησης των προϊόντων τους, ενώ ταυτόχρονα δηλώνουν ότι η οικονομική τους βιωσιμότητα εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από τις κρατικές επιδοτήσεις. Πολλοί επιχειρούν βελτιώσεις στα κοπάδια τους μέσω διασταυρώσεων με φυλές υψηλής παραγωγικότητας, χωρίς όμως να συμμετέχουν σε οργανωμένα προγράμματα γενετικής βελτίωσης. Αξιοσημείωτο είναι πως παρά τις προκλήσεις, οι περισσότεροι επιθυμούν να συνεχίσουν τη δραστηριότητά τους, γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη δυναμικού και προοπτικής στον τομέα. Τέλος, μεταξύ των πλεονεκτημάτων που εντοπίζουν στα εκτρεφόμενα ζώα περιλαμβάνονται η ευκολία στο άρμεγμα, η καλή εξωτερική εμφάνιση, η καταλληλότητα για βόσκηση και η θετική αξιολόγηση της ποιότητας του παραγόμενου γάλακτος, δείχνοντας μια ουσιαστική σύνδεση του παραγωγού με τη φύση και την παραγωγική διαδικασία.