Κοινωνική επισφάλεια και έλλειψη στέγης στην Αθήνα: διαδρομές προς και διαμέσου του δρόμου

Abstract

The doctoral thesis proposes a distinctive method for the study of the pathways into and through visible homelessness in Athens, by considering the theoretical framing of precariousness and marginality, firstly as social rupture and suffering, and secondly as disaffiliation and weakening of social ties. The distinctiveness of this method lies in the synthesis of multiple methodological perspectives, which set the temporal dimension (timing) in the epicenter of both data collection and analysis. An abundance of material was produced by combining the life trajectory approach, with emphasis on the housing trajectory (through quantitative and mixed analysis), biographical research (through qualitative analysis) and the ethnographic method. The analysis of this material identified nine distinct patterns/pathways and the significant transitions to and through homelessness. In addition, two broader processes of marginalization emerged. More specifically, for reasons related to class origin, drug users seem to drift into homelessness, while the majority of non-drug users are rapidly pushed into it. Moreover, the analysis pointed out the interaction of key drivers and broader transformations of the southern European welfare regime, which, through the crisis, mediate the formation of these pathways by transforming a habitus of precariousness into a habitus of marginality. In particular, the thesis highlights how prolonged violence and suffering emerge through the interactions of poverty, substance abuse, and patriarchal gender relations with punitive state interventions and inadequate support services. It also brings to the fore how the participants' dispositions, as they have been disorganized and transformed through time, entail different views of the experience of homelessness and survival practices, and therefore shape different pathways through homelessness. Namely, differences among the nine pathways were traced in terms of the duration and the episodic nature of homelessness; living on the street or in shelters; survival practices; the preservation of various forms of capital; and the management of the stigmatized position as well as exposure to different forms of violence. Homelessness could therefore be perceived as a dynamic, multidimentional and sometimes enduring process of precarization, produced in the context of broader socioeconomic transformations and affecting beyond housing, all the realms of human existence. The thesis offers suggestions for the further elaboration of the theoretical foundation of the pathways methodology and the use of mixed methods research, as well as guidelines for policy-making regarding the prevention and treatment of the phenomenon. At the same time, it contributes to the broader scientific debate on precariousness and its various manifestations in the context of expanding neoliberalization.

Η διατριβή διαμορφώνει μια ιδιαίτερη μέθοδο μελέτης των διαδρομών (pathways) προς και διαμέσου της ορατής έλλειψης στέγης στην Αθήνα, υπό τη θεώρηση της επισφάλειας και της περιθωριακότητας ως κοινωνικής ρήξης και οδύνης, που συμπληρώνεται με τη θεώρηση της επισφάλειας ως εξασθένησης του κοινωνικού δεσμού και κοινωνικής αποσύνδεσης. Η ιδιαιτερότητα της προσέγγισης συνίσταται στη σύνθεση πολλαπλών μεθόδων, στη συλλογή και ανάλυση του υλικού, που θέτουν ως πυρήνα τη χρονική διάσταση. Συνδυάζοντας την τροχιά του βίου, με έμφαση στη στεγαστική τροχιά (μέσω ποσοτικής και μεικτής ανάλυσης), τη βιογραφική έρευνα (μέσω ποιοτικής ανάλυσης) και την εθνογραφική μέθοδο, παρήχθη πλούσιο υλικό, από την επεξεργασία του οποίου εντοπίστηκαν εννέα μοτίβα διαδρομών και οι σημαντικές μεταβάσεις προς και διαμέσου του δρόμου. Επιπλέον, αναδείχθηκαν δύο ευρύτερες διαδικασίες περιθωριοποίησης. Πιο συγκεκριμένα, προέκυψε ότι για λόγους που σχετίζονται με την ταξική προέλευση, οι χρήστες ψυχοδραστικών ουσιών ακολουθούν μια αργόσυρτη πορεία προς την έλλειψη στέγης, ενώ η πλειονότητα όσων δεν κάνουν χρήση εξωθούνται ραγδαία σε αυτήν. Ακόμα, αναδείχτηκε η αλληπεπίδραση σημαντικών επιβαρυντικών παραγόντων και ευρύτερων μετασχηματισμών του νοτιοευρωπαϊκού καθεστώτος ευημερίας οι οποίοι, διαμέσου της κρίσης, συμβάλλουν στη διαμόρφωση των διαδρομών και στο μετασχηματισμό του habitus της επισφάλειας σε habitus περιθωριακότητας. Ειδικότερα, αποτυπώθηκε ο κομβικός ρόλος της παρατεταμένης βίας και της οδύνης καθώς και η ιδιαίτερη αλληλεπίδραση της φτώχειας, της χρήσης, και των έμφυλων πατριαρχικών σχέσεων με την επικράτηση τιμωρητικών πολιτικών και ανεπαρκών υποστηρικτικών υπηρεσιών. Ακόμα αναδείχθηκε ότι οι διαμορφωμένες μέσα στον χρόνο προδιαθέσεις των υποκειμένων συνεπάγονται και διαφορετικές θεάσεις της εμπειρίας της έλλειψης στέγης και πρακτικές επιβίωσης και, επομένως, διαφορετικές διαδρομές. Συγκεκριμένα παρατηρήθηκαν διαφοροποιήσεις μεταξύ των διαδρομών, όσον αφορά τη διάρκεια και τον επεισοδιακό χαρακτήρα της έλλειψης στέγης, τη διαβίωση σε εξωτερικούς χώρους ή σε δομές, τις ακολουθούμενες πρακτικές επιβίωσης, τη διατήρηση των επιμέρους μορφών κεφαλαίου και τη διαχείριση της στιγματισμένης θέσης, αλλά και την έκθεση σε διαφορετικού τύπου βία. Το ζήτημα της έλλειψης στέγης θα μπορούσε να γίνει σε αυτά τα πλαίσια κατανοητό ως μια δυναμική, πολυδιάστατη και ενίοτε μακρόχρονη διαδικασία επισφαλειοποίησης, που παράγεται στα πλαίσια ευρύτερων οικονομικών και κοινωνικών μετασχηματισμών και αγγίζει, πέραν του στεγαστικού, όλους τους τομείς της ανθρώπινης ύπαρξης. Η διατριβή προσφέρει προτάσεις προς την περαιτέρω επεξεργασία της θεωρητικής θεμελίωσης της μεθοδολογίας των διαδρομών και της εφαρμογής μεικτών μεθόδων, καθώς και κατευθύνσεις προς χάραξη πολιτικών όσον αφορά την πρόληψη και αντιμετώπιση του φαινομένου. Ταυτόχρονα, τροφοδοτεί την ευρύτερη επιστημονική συζήτηση για την επισφάλεια και τις ποικίλες εκδηλώσεις της στα πλαίσια της επεκτεινόμενης νεοφιλελευθεροποίησης.