Agents of evil: curse accusations and Shamanic retaliation in Post-Soviet Tuva (Siberia)

Abstract

This dissertation examines suspicions and accusations of affliction with curses in the Republic of Tuva, south Siberia (Russia). Based on a sample of consultations between shamans and clients regarding curse-inflicted misfortunes, as well as on sociological and statistical sources about post-Soviet Tuva, this thesis identifies a significant incidence of curse accusations in contemporary Tuva. I argue that this tendency is a repercussion of socio-economic pressures principally related to the post-socialist transition, in particular to new patterns of relatedness which emerged after the privatisation of property and the market in the early 90s. My data show that curse accusations occur especially in the context of tense or ambiguous personal relations associated with private economic ambitions, or of conflicts over private property and competition for jobs. If pre-Soviet curse accusations occurred between “tribes” or similar groups, in today’s bureaucratic segment of Tuvan society they occur within networks of relatives and white-collar workers. It would seem that even cursing has been privatised. The ethnographic body of the thesis consists of three consultations with one shaman. I focus on the interaction between shaman and client, and identify pervasive patterns of analogy between the misfortunes of each party. Contrary to classic accounts of shamanic initiation in the pre-Soviet age, I show that the shaman’s symbolic repertoire originates not only in encounters with spirits and dead shaman-ancestors, but also in ordinary events of Soviet repression and post-Soviet despair which are experienced equally by laymen. The analysis of this shaman’s psychobiography reveals how ordinary events can now offer the triggers for stages of initiation and symbolic transformation in a cumulative way. The shaman’s manipulation of the analogy between the client and himself is crucial for the resolution of the consultation and for the shaman’s own personal fulfilment. I, therefore, argue that in contemporary Tuva the repertoire of shamanic transformation has encompassed historical traumas of Soviet persecution and the post-socialist transition. Furthermore, analogous shared narratives of psychic conflict and soul loss show how both parties also adapt pre-Soviet idioms of suffering to their present circumstances.The thesis concludes with an analysis of the factors contributing to an ethos of “curse paranoia”, arguing that the formation of this ethos results from the repression of aggression under social pressures related both to Soviet and post-Soviet patterns of relatedness. Central to this operation of suspicions and accusations is the shaman as a regulator of “paranoia”: the shaman’s performance contributes to this ethos by cultivating anxiety and expanding the client’s horizon of suspiciousness in a process of regulating the client’s suspicions and accusations of curse affliction; ultimately, the healing process and the ritual retaliation, achieved through the return of the curses to the enemy, lead to the reduction of the client’s tension and suspicions.

Η μελέτη αυτή πραγματεύεται θεραπευτικές συνεδρίες ανάμεσα σε σαμάνους και πελάτες τους με επίκεντρο υποψίες/κατηγορίες για κατάρες ως αιτίες ασθένειας ή κακοτυχίας στην πόλη Kyzyl (Ρωσική Δημοκρατία Tuva, Σιβηρία). Κεντρική θέση της διατριβής είναι ότι στην Tuva έχει διαμορφωθεί μια σημαντική κοινωνική τάση καχυποψίας και κατηγοριών για πλήγματα με κατάρες από (υποτιθέμενους) εχθρούς και ανταγωνιστές, ως απόρροια δυσπραγίας και οικονομικής κρίσης που χαρακτηρίζει τη μετα-σοβιετική Ρωσία. Εντάσσοντας τις αιτιάσεις για κατάρες και τις θεραπευτικές αλληλεπιδράσεις ενός σαμάνου με πελάτες του σε ένα πλαίσιο κοινωνικής αλλαγής για την Tuva, η έρευνα αυτή προσθέτει στην εθνογραφία της μετα-σοσιαλιστικής Σιβηρίας μια περίπτωση προσαρμογής ενός ιθαγενούς πολιτισμού σε διαδικασίες μετάβασης και παγκοσμιοποίησης. Παράλληλα, δείχνοντας τους συμβολικούς τρόπους με τους οποίους ο σαμάνος μετατρέπει προσωπικές δυστυχίες σε σύμβολα ψυχολογικής μεταμόρφωσης, η διατριβή προσδιορίζει τις επιδράσεις της μετα-σοσιαλιστικής αλλαγής στο σαμανισμό της Εσώτερης Ασίας.Το εθνογραφικό υλικό της διατριβής προέρχεται από επιτόπια έρευνα του συγγραφέα σε ένα ‘Θρησκευτικό Σύλλογο Σαμάνων’ (αναγνωρισμένη από το κράτος θεραπευτική κλινική) της πόλης Kyzyl. Η έρευνα περιλάμβανε συλλογή δεδομένων για τις επιμέρους πτυχές του έργου των σαμάνων: τελετές ‘ψυχοπομπής’ (συνοδείας της ‘ψυχής’ του αποβιώσαντος στον άλλο κόσμο, σύμφωνα με την παράδοση) και συνεδρίες τελετουργικού εξαγνισμού, προφητείας, επίκλησης σε προγονικά πνεύματα για ευημερία, και τελετές θεραπείας από επιθέσεις ‘επικίνδυνων’ πνευμάτων ή για αλκοολισμό, καθώς και συνεδρίες διαχείρισης κρίσεων αποδιδόμενων από τους πελάτες σε κατάρες εχθρών τους και ‘υπερφυσικής’ τιμωρίας αυτών για λογαριασμό του πελάτη. Από αυτό το σύνολο επιτελεστικών λειτουργιών επιλέχθηκε η τελευταία κατηγορία ως θέμα εθνογραφικής εστίασης. Η εξέταση του εθνογραφικού δείγματος πελατών στον εν λόγω ‘Σύλλογο Σαμάνων’ – ο οποίος συνυπήρχε με τρεις ακόμη αντίστοιχους Συλλόγους στην ίδια πόλη – αποκάλυψε ότι οι σαμάνοι διαδραματίζουν ρυθμιστικό ρόλο σε ένα κοινωνικό πεδίο τεταμένων σχέσεων ανάμεσα στα πνεύματα των νεκρών και τους ζώντες συγγενείς τους, καθώς επίσης ανάμεσα σε συνεταίρους, σε ανταγωνιστές στα πλαίσια της γραφειοκρατικής ιεραρχίας, ακόμη και σε πρώην συζύγους (και μετέπειτα αντίδικους για ζητήματα ιδιοκτησίας). Συγκεκριμένα, η προσέγγιση του αριθμού των ανθρώπων που επισκέφθηκαν τους ανωτέρω τέσσερεις Συλλόγους στο διάστημα ενός έτους έδειξε ότι οι ζωές είκοσι πέντε χιλιάδων, δηλ. των πελατών και των στενών συγγενών τους, – αριθμός που αντιστοιχεί στο 1/5 του πληθυσμού της πόλης Kyzyl – επηρεάστηκαν άμεσα από μια εκ των υπηρεσιών που παρέχουν οι σαμάνοι των Συλλόγων αυτών. Το εύρημα αυτό αναδεικνύει την ιθαγενή στην Tuva λογική περί της υπεροχής του σαμανισμού έναντι άλλων μηχανισμών επίλυσης διενέξεων, όπως το δικαστήριο, ως προς τη δυνατότητα επιβολής ποινής: καθώς στόχος του πελάτη είναι η τιμωρία του φερόμενου ως υπαίτιου μιας κακοτυχίας (π.χ. απώλεια ιδιοκτησίας), η ιθαγενής πολιτισμική λογική υπαγορεύει ότι αυτό είναι άμεσα εφικτό μέσω της τελετουργικής εκδίκησης που διεκπεραιώνει ο σαμάνος. Σε μια εθνογραφική περίπτωση μάλιστα, η λογική αυτή επιβεβαιώνεται στην πράξη: σε διάστημα λίγων μόλις ημερών μετά την τελετή (κατά την οποίαν ο σαμάνος επιστρέφει μυστικά την κατάρα στον εχθρό του πελάτη), ο στόχος της εκδίκησης – μια αντίζηλος του πελάτη και παρούσα η ίδια στην τελετή ως εργαζόμενη στην επιχείρησή του – ασθένησε, ενώ ο πελάτης γνώρισε ανέλπιστη επιχειρηματική βελτίωση. Η ανάλυση ανταγωνιστικών σχέσεων οδήγησε στον προσδιορισμό ενός εγγενούς στη Tuva πολιτισμικού μοτίβου, σύμφωνα με το οποίο πελάτης και εχθρός συνδέονται σε μια διαπροσωπική ‘μυστική οικονομία της τύχης’ (kezhik). Ενόσω οι δύο πλευρές εναλλάσσονται στους ρόλους του θύτη και του θύματος (μέσω ανταλλαγών κατάρας), εμπλέκονται σε μια σχέση μετάπτωσης από την ευτυχία στην κακοτυχία και αντίστροφα.Η παρούσα έρευνα διαφοροποιείται από τις υπόλοιπες μελέτες για την αναβίωση του σαμανισμού στη μετα-σοβιετική Σιβηρία, καθώς εισχωρεί κάτω από το εξωτερικό επίπεδο της ‘θεατρικής’ αναβίωσης τελετών σε δημόσιους χώρους και ‘ιερές τοποθεσίες’ στην ύπαιθρο (προς τέρψιν των οφθαλμών ευφάνταστων ταξιδιωτών και εθνογράφων), και ανασύρει μια παράλληλη, σκιώδη αναβίωση ενός ρεπερτορίου σκέψης για κατάρες και σαμάνους ως φορείς δυνάμεων του ‘κακού’. Διακρίνοντας ανάμεσα στη θνησιγενή, επίσημη σαμανιστική αναβίωση στην Tuva – o δυναμισμός της οποίας εξαϋλώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 – και σε μια δυναμική ανάδυση ιδεών περί κατάρας από το προ-σοβιετικό παρελθόν της Tuva, η διατριβή προσδιορίζει ένα σύστημα ‘κοινωνικής συνομωσιολογίας’ (George Marcus, Paranoia within Reason: a casebook of conspiracy as explanation, 1999) για κατάρες από εχθρούς ή από σαμάνους που ενεργούν κατά παραγγελία ενός εχθρού. Αντλώντας από ένα ‘μετα-σοσιαλιστικό’ σύνολο περιπτώσεων ασθένειας και κακοτυχίας ως απόρροια ‘κατάρας’ ή ‘μαγείας’, προτείνεται ότι οι στοχευμένες αιτιάσεις με βάση το ‘υπερφυσικό’ στην Tuva παρουσιάζουν αύξηση σε σύγκριση με τη σοβιετική περίοδο. Ενώ η αντιπάθεια ή η εχθρότητα ως διαχρονική συνθήκη για την εκδήλωση μιας κατηγορίας για κατάρα (εναντίον ενός εχθρού) εξακολουθεί να υφίσταται, αιτιάσεις πλέον προκύπτουν επίσης στα πλαίσια σχέσεων και συνθηκών χαρακτηριστικών της μετα-σοβιετικής εποχής, όπως ιδιωτική επιχειρηματικότητα (π.χ. το ρίσκο της απώλειας ή εξαπάτησης) και ιδιωτικοποίηση της ιδιοκτησίας (π.χ. διαμάχες για το ιδιοκτησιακό καθεστώς ακίνητης περιουσίας). To άγχος της επιβίωσης, ως απόρροια ανταγωνιστικών σχέσεων στα πλαίσια της ιδιωτικοποιημένης οικονομίας, διαφαίνεται μέσα από τις κοινωνικές αναπαραστάσεις περί σαμανισμού: η προβεβλημένη εικόνα του σαμάνου ως φιλάνθρωπου και ευεργέτη των οικονομικά ασθενέστερων συνυπάρχει με μια αναδυόμενη εικόνα του σαμάνου ως συνεργού σε συνομωσίες μαγικής επίθεσης με στόχο ‘ανυποψίαστα θύματα’ έναντι αμοιβής. Στις περιγραφές αυτές ο σαμάνος είναι τόσο ο θεραπευτής όσο και ο καταλύτης της κακοτυχίας. Εκθέτοντας συνεδρίες θεραπείας από κατάρες, η διατριβή διαμορφώνει μια γεωγραφία κοινωνικής έντασης και εχθρότητας στην Tuva ως συνέπεια διάλυσης παραδοσιακών μορφών οργάνωσης, καθώς και αστικοποίησης και ιδιωτικοποιημένης οικονομίας. Παράλληλα, αναδεικνύεται ο ρόλος των σαμάνων ως κομβικών σημείων στο δίκτυο των ‘θεραπευτικών δρομολογίων’ που διαγράφει σημαντική μερίδα του πληθυσμού της πόλης Kyzyl. Ενώ πρακτικές θεραπείας και εξαγνισμού παρέχονται επίσης από Βουδιστές θρησκευτικούς ιατρούς, στο ρεπερτόριο του σαμάνου οι πρακτικές αυτές είναι το προοίμιο μιας δραματικής τελετουργικής συνεδρίας, η οποία αποφέρει μια ετυμηγορία ενοχής και μια ‘υπερφυσική’ τιμωρία για τον εχθρό του πελάτη. Η ανάλυση των συνεδριών αποκαλύπτει χαρακτηριστικές αναλογίες ανάμεσα σε έναν σαμάνο και στους πελάτες του, και διατυπώνει μια νέα πρόταση περί μύησης στο σαμανισμό, η οποία διαφοροποιείται από την ευρέως αποδεκτή θεώρηση της μύησης αυτής ως στιγμιαίας, εξ αποκαλύψεως μεταμόρφωσης (Eliade 1964): έχοντας βιώσει τραυματικές εμπειρίες χαρακτηριστικές της πρόσφατης Ρωσικής ιστορίας, όπως σοβιετικούς διωγμούς και μετα-σοβιετική μετάβαση, ο σαμάνος μετασχηματίζει τις εμπειρίες αυτές σε σύμβολα μύησης, με τα οποία διαδοχικά επεκτείνει τη βιογραφία του. Η διατριβή δείχνει τη σύγχρονη μεταμόρφωση του σαμανισμού της Tuva σε μια τελετουργική επιστημολογία της εκδίκησης: επιστρέφοντας την κατάρα στον εχθρό για λογαριασμό ενός πελάτη, ο σαμάνος ενεργεί ως αγωγός μιας παν-μετασοβιετικής φαντασίωσης περί θεοδικίας ως λύτρωσης από τα δεινά του παρόντος.