Η χειρονομία ως μηχανισμός νοήματος στην Αρχιτεκτονική: μια μελέτη ανάμεσα στην ιδέα και στην ενσώματη πράξη

Abstract

The concept of gesture seems to occupy a particularly interesting position in the discourse of Architecture as an idea that serves to validate the 'truth' of an architectural work, while also maintaining its position as an inescapable embodied practice that manifests itself during its production. Although research linking gesture to Architecture often remains limited within the framework of a specific outlook or theme, the broader overview attempted in this thesis reveals gesture as a single archetypal entity, which lies at the heart of the meaning-making process of an architectural work as a function of both cases.The comparative juxtaposition of the evidence under review reveals the need of a common language that allows for such a supervisory consideration. Indeed, in the paradigmatic cases studied, gesture appears to systematically slip away from the prescriptions reserved for it by the ideological or epistemological frameworks within which it is studied, converging towards a group of common characteristics that suggest its potential to be considered, in and of itself, as an autonomous entity. Based on this proposition, we will show that gesture tends to appear more often in an active regulatory role for a conversation that includes it, while the content of this conversation tends to obey those characteristics that make gesture recognizable as such.Therefore, the first aim of this Doctoral Thesis is to document and substantiate the need for a wider overview of the role of gesture in the production of meaning in Architecture, as well as to explore how physical action and idea can be discussed as a single conceptual entity in the light of a unifying perspective. At this level we intend to show that Architecture, both from the point of view of Design and from the point of view of artistic creation, is an exemplary field of reference. Through research evidence and exemplary cases, we will show how the ambiguity introduced by architectural problems, as well as the requirement of managing this ambiguity, which is found at the heart of every compositional practice, reveal gesture in a role far more critical than a mere communicative agent or a normative narrative.This ontological foundation of the concept of gesture, as described in the previous paragraph, constitutes the second aim of this Doctoral Thesis. To this end, we will study philosophical arguments that complement the paradigmatic cases we examine previously with a broader theoretical discourse and framing. At this level we will show how the distinction of an action as a "gesture" refers to an inescapable pre-analytical alertness that can be explained more efficiently through the concept of aesthetic judgment. On the other hand, the fact that the identity and functional role of the gesture is not limited to its morphological and specific characteristics but also includes its active relationship with the production of meaning, will lead us to propose that the most useful way to discuss gesture is through the investigation of its position within the complex of relationships that unfold under and through its manifestation. Thus, we will claim that gesture does not exist exclusively as an object, nor can it be considered exclusively as an acting subject, nor exclusively as a bond, but that it can be better explained through what Michel Serres considers as a "quasi-object", creating (or abolishing) the very discourse that substantiates it within the world.

Η έννοια της χειρονομίας φαίνεται να κατέχει μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα θέση στον λόγο περί Αρχιτεκτονικής ως μια ιδέα που εξυπηρετεί στην τεκμηρίωση της ‘αλήθειας’ ενός αρχιτεκτονικού έργου, διατηρώντας ωστόσο παράλληλα και τη θέση της ως μία αναπόδραστη ενσώματη πρακτική που εκδηλώνεται κατά τη διάρκεια της παραγωγής του. Παρότι οι έρευνες που συνδέουν τη χειρονομία με την Αρχιτεκτονική συχνά παραμένουν περιορισμένες στο πλαίσιο μιας τοπικής επισκόπησης ή θεματολογίας, η ευρύτερη εποπτεία που επιχειρείται στην παρούσα διατριβή αποκαλύπτει τη χειρονομία ως μια ενιαία αρχετυπική οντότητα, που συνίσταται στο επίκεντρο της νοηματοδότησης ενός αρχιτεκτονικού έργου ως συνάρτηση αυτών των δύο άκρων.Η συγκριτική αντιπαραβολή των τεκμηρίων που εξετάζονται αποκαλύπτει την ανάγκη για την εξεύρεση μιας γλώσσας που να επιτρέπει μια τέτοια εποπτική θεώρηση. Πράγματι, στις παραδειγματικές περιπτώσεις που μελετώνται η χειρονομία εμφανίζεται συστηματικά να ολισθαίνει από τις προγραφές που της επιφυλάσσουν τα ιδεολογικά ή επιστημολογικά πλαίσια μέσα από τα οποία μελετάται, συγκλίνοντας προς μια ομάδα κοινών χαρακτηριστικών που υποδηλώνουν το αίτημά της να συγκροτηθεί ως μια αυτοδύναμη οντότητα. Στη βάση αυτού του αιτήματος θα δείξουμε πως η χειρονομία τείνει να εμφανίζεται συχνότερα σε έναν ενεργητικό ρυθμιστικό ρόλο για μια συζήτηση που την αφορά, ενώ το περιεχόμενο αυτής της συζήτησης τείνει να υπακούει στα χαρακτηριστικά εκείνα που καθιστούν τη χειρονομία αναγνωρίσιμη ως τέτοια.Ως εκ τούτου, ο πρώτος στόχος της Διδακτορικής Διατριβής είναι να στοιχειοθετηθεί και να τεκμηριωθεί η ανάγκη μιας ευρύτερης εποπτείας για τον ρόλο της χειρονομίας στην παραγωγή του νοήματος στην Αρχιτεκτονική, όσο και να διερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίο σωματική πράξη και ιδέα μπορούν να συζητούνται παράλληλα ως μια νοητική σύλληψη υπό το πρίσμα μιας ενοποιητικής οπτικής. Σε αυτό το επίπεδο σκοπεύουμε να δείξουμε πως η Αρχιτεκτονική, τόσο από τη σκοπιά του Σχεδιασμού όσο και από τη σκοπιά της καλλιτεχνικής δημιουργίας, αποτελεί ένα υποδειγματικό πεδίο αναφοράς. Μέσα από ερευνητικά τεκμήρια και παραδειγματικές περιπτώσεις, θα δείξουμε πως η ασάφεια που εισάγουν τα αρχιτεκτονικά προβλήματα, όπως και το αίτημα της διαχείρισης αυτής της ασάφειας που τοποθετείται στο επίκεντρο της συνθετικής πρακτικής, αποκαλύπτουν τη χειρονομία σε έναν ρόλο πολύ πιο κρίσιμο από μια κοινή επικοινωνιακή συνθήκη ή ένα κανονιστικό αφήγημα.Η οντολογική θεμελίωση της έννοιας της χειρονομίας όπως περιγράφεται στην προηγούμενη πρόταση, αποτελεί και τον δεύτερο στόχο της Διδακτορικής Διατριβής. Για τον σκοπό αυτό θα μελετηθούν φιλοσοφικά τεκμήρια που συμπληρώνουν τις παραδειγματικές περιπτώσεις που εξετάζουμε προηγουμένως με έναν ευρύτερο θεωρητικό λόγο και πλαισίωση. Σε αυτό το επίπεδο θα δείξουμε πως η διάκριση μιας ενέργειας ως «χειρονομία» αφορά σε μια προ-αναλυτική εγρήγορση που δεν αποκλείεται να εξηγείται με μεγαλύτερη σαφήνεια μέσα από την ιδέα της αισθητικής κρίσης. Από την άλλη μεριά, το γεγονός ότι η ταυτότητα και ο λειτουργικός ρόλος της χειρονομίας δεν εξαντλείται στα μορφολογικά και ειδολογικά χαρακτηριστικά της αλλά συμπεριλαμβάνει και την ενεργητική της σχέση με την παραγωγή του νοήματος, θα μας οδηγήσει στην πρόταση ότι ο πλέον χρήσιμος τρόπος για να τη συζητήσουμε είναι μέσα από τη διερεύνηση της θέσης της μέσα στο σύμπλεγμα σχέσεων που ξεδιπλώνονται μέσα από εκείνη την ίδια. Έτσι θα ισχυριστούμε πως η χειρονομία δεν υφίσταται αποκλειστικά ως αντικείμενο, ούτε μπορεί να θεωρηθεί αποκλειστικά ως δρών υποκείμενο, αλλά ούτε αποκλειστικά ως ένας δεσμός, αλλά ότι μπορεί να εξηγηθεί καλύτερα μέσα από εκείνο που ο Michel Serres κατονομάζει ως «οιωνεί αντικείμενο», δημιουργώντας (ή καταργώντας) την ίδια τη συζήτηση που τη φανερώνει μέσα στον κόσμο.