Αθήνα 1821-1833: μια κοινότητα μέσα στην Επανάσταση

Abstract

During the Greek Revolution, the commune of Athens, through conflicts and opposition, gradually integrated into a modern institutional function established by the revolutionary National Government. This integration was facilitated by the rise of new local political forces in the town of Athens, which, gradually, and for various reasons, defeated the former notables; the latter, however, were also part of the revolutionary process and they were able to retain a part of their power under the new institutional framework. Decisions of the Communal Council of the town of Athens, studied between 1821 and 1831, record 191 local ‘notables’ (Gk. proestoi) and 300 ‘heads of households’ (Gk. noikokyraioi), a total of 491 Athenians who acquired political roles during the revolutionary years. Judging from their involvement into real estate during these years, almost one third of them had the necessary capital for buying land. Using the ability to buy land as a marker of social class, my study of the same sources revealed 619 buyers in Athens, which, however, did not hold political positions during the revolution. In sum, 1,110 of a total population of 9,040 citizens (including women and children) in Athens in October 1824, were involved either in real estate or in the revolutionary politics.

Η επιλογή της Αθήνας ως αντικείμενο μελέτης έγινε για δύο βασικούς λόγους: πρώτον γιατί η περιοχή της διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο, όχι μόνο ως πεδίο μαχών αλλά και ως τροφοδότης υλικής και συμβολικής δύναμης. Η πόλη κατά τη διάρκεια της Επανάστασης σταδιακά αποδέχεται τους νεοτερικούς θεσμούς και ένα δίκτυο ανθρώπων υιοθετεί αυτόν τον υλικό και ιδεολογικό προσανατολισμό. Δεύτερον γιατί έχουμε στη διάθεσή μας έναν αρχειακό πλούτο που μπορεί να υποστηρίξει με τα κατάλληλα ερωτήματα τις υποθέσεις μας και τους στόχους. Χρησιμοποιώντας ως κύρια πηγή της έρευνάς μας τα νοταριακά αρχεία της Αθήνας την περίοδο της Επανάστασης, που αποτελούν μια σημαντική αρχειακή ενότητα για την πόλη, αφού το αρχείο της δημογεροντίας ή άλλα κοινοτικά αρχεία δεν έχουν διασωθεί παρά μόνο αποσπασματικά, προσπαθήσαμε να δείξουμε τις αγοραστικές κινήσεις, τις χρηματικές συναλλαγές και τις μεταβιβάσεις περιουσιών μέσω των αγοραπωλησιών. Σημαντικό ρόλο για την περίοδο 1830-1832 έχει το αρχείο της Μικτής Οθωμανικής Επιτροπής, το οποίο καλύπτει χρονολογικά μια περίοδο ανακατατάξεων στην πόλη. Βασικό σημείο της διατριβής μας αποτέλεσε η ανάδειξη των νέων προσώπων που συμμετέχουν στην πολιτική ζωή της πόλης μέσα στην Επανάσταση, η κοινωνική και οικονομική τους συγκρότηση, καθώς και η αντιπαράθεσή τους με όσους κατείχαν την πολιτική διαχείριση της κοινότητας κατά την προεπαναστατική περίοδο. Μέσα, λοιπόν, στην Επανάσταση αναδεικνύεται η κοινωνική κατηγορία των «νοικοκυραίων», όπως ονομάσαμε τις νέες αυτές κοινωνικές δυνάμεις, με πολιτική συμμετοχή για πρώτη φορά στο κοινοτικό συμβούλιο της πόλης. Οι «νοικοκυραίοι» θα τοποθετηθούν στην ανώτερη κοινωνική ιεραρχία, δίπλα στους προεστούς και τους σημαντικούς οπλαρχηγούς. Ως προεστοί χαρακτηρίζονται όσοι προεπαναστατικά ήλεγχαν τις πολιτικές και οικονομικές λειτουργίες της κοινότητας. Όλοι τους επενδύουν στην αγορά ακινήτων μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο που δίνει αξία στην πρόσκτησή τους, ιδιαίτερα της γης. Ήδη από τα προεπαναστατικά χρόνια οι νοικοκυραίοι συμμετείχαν στην εκλογή δημογεροντίας, δεν φαίνεται, όμως, να είναι μέλη των κοινοτικών συμβουλίων και του «κοινού των Αθηνών». Αυτό προεπαναστατικά απαρτιζόταν μόνο από προεστούς, η σύνθεσή του, όμως, αλλάζει κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Στο πρώτο μέρος της διατριβής παρουσιάζονται όλα τα κοινοτικά συμβούλια και οι κοινοτικές συνελεύσεις την περίοδο της Επανάστασης, καθώς και η συνολική πολιτική οργάνωση της κοινότητας την προεπαναστατική και κύρια κατά την επαναστατική περίοδο. Αναδεικνύονται τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, καθώς και το στρατιωτικό στοιχείο της Επαρχίας Αθηνών. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται η σχέση της πολιτικής εξουσίας με την οικονομική ισχύ μέσα από την έρευνα των αγοραπωλησιών που έλαβαν χώρα μέσα στην Επανάσταση. Αναδεικνύεται η κοινωνική και οικονομική συγκρότηση των αγοραστών ιδιόκτητων και εθνικών περιουσιών. Μετά το 1830 νέες εξωκοινοτικές δυνάμεις θα διεκδικήσουν την πρόσκτηση των οθωμανικών περιουσιών. Στο τρίτο μέρος παρουσιάζονται οι οικονομικές και πολιτικές λειτουργίες της Κοινότητας Αθηνών, όπως η φορολόγηση, ο θεσμός της ενοικίασης των προσόδων και η λειτουργία του Επαρχείου Αθηνών. Στο μέρος αυτό αναδεικνύεται η συμμετοχή των νοικοκυραίων σε οικονομικές λειτουργίες της Επαρχίας Αθηνών, καθώς και την αναλογία μεταξύ των επενδύσεων σε ιδιόκτητες και εθνικές περιουσίες. Η τοπιογραφία των αγοραπωλησιών θα έχει σημασία για τη φύση των επενδύσεων. Τέλος, στο τέταρτο μέρος συνδέονται οι πολιτικές εξελίξεις στην Κοινότητα Αθηνών με τις ευρύτερες πολιτικές διαδικασίες στο πλαίσιο της συγκρότησης κεντρικής εξουσίας στον επαναστατημένο χώρο.