Αστική ευθύνη για περιβαλλοντική ζημία: η θεμελίωση του παρανόμου σε διατάξεις του αστικού δικαίου και σε διεθνείς συνθήκες

Abstract

The present dissertation examines the establishment of civil liability for environmental damage, placing emphasis on the condition of illegality through the analysis of the legal bases on which the condition of illegality can be founded upon. The examination is based on the provisions of the Civil Code, other legal provisions within the civil law system, as well as other specific domestic environmental law provisions, the breach of which constitute an illegal act and may establish tort liability for the restitution of environmental damage. In addition, the international environmental treaties which have been ratified by Greece and transposed into the Greek legal system, the breach of which, to the extent that they cover civil liability of individuals, and which may establish the condition of illegality under article 914 of the Civil Code are also examined.The present dissertation consists of four parts. Part one analyses the definition of the term environment and examines if a right to the environment exists both under Greek and international law. There is neither a single definition of the term environment nor is there an independent right to the environment per se recognized within the framework of Greek or international law. Although the Constitutional legislator recognizes the right of every person to the environment under article 24 par. 1 of the Constitution, it does not define the term environment or determine the content of the right. However, the right of each citizen to request that the state refrain from damaging actions to the environment, as well to request judicial protection against administrative acts if he/she directly experiences negative consequences therefrom is recognized. This constitutional right to the environment also has third party applicability. This third-party applicability is established in the Constitution in article 2 par. 1 on the protection of human dignity, article 5 par.1 on the right to personality and in the first sentence of the first paragraph of article 25. The constitutional right to personality is also established in relationships amongst individuals through article 57 of the Civil Code. The environment, where humans live and develop their activities, which consists of both natural and man-made elements, which coincide with the commons and properties of common use, is one of the goods which forms the personality of an individual and constitutes a condition for the free development thereof. Therefore, in the civil law context the environment is protected through the right to personality which includes the unhindered enjoyment of environmental goods. In the context of international law, the right to the environment is also recognized in an indirect manner through universally accepted human rights, such as the right to life and the right to respect for private and family life.Part two analyses the two fundamental principles on which environmental law is founded upon, namely the precautionary and preventive principles. The main aim of both these principles is the protection of the environment from risks, whether potential or existing. More specifically, the precautionary principle aims to protect the environment and human health from scientific uncertainty and the risks of damage to the environment. It establishes the obligation to take measures for the protection of the environment and humankind from the consequences of an activity which has or may have risks for human life and health. Under the framework of the preventive principle, the taking of measures is required for the deterrence of risks which are provenly linked to a specific activity. In this part B’ the types of nuisances on the environment are also cited and the legal issues which arise in the field of environmental damage restitution are also examined. Contamination, pollution and environmental deterioration compose the meaning of environmental nuisance and also constitute types of environmental nuisance, the content of which is further specified depending on the effect on the environment per se as well as its intensity and extent. Although environmental nuisance may be identified, its restitution is often difficult as providing proof on all the conditions which must be met for the establishment of a tort in an environmental context and in particular determining causal link often meets quite a few obstacles, due to the nature of environmental nuisances, the consequences of which often appear at different time periods and even in different places from their occurrence.In part three the provisions of the Civil Code and the civil law system, as well as other domestic regulatory provisions which may be used by the plaintiff to claim compensation for environmental nuisances are referenced, with emphasis being placed on examining how the condition of illegality can be met for the application of these provisions. A satisfactory number of legal provisions exist both in the Civil Code as well as the civil law system in general, which an individual may invoke in order to establish the illegal nature of a nuisance to the environment which has caused damaged to other legal goods thereof. Article 57 of the Civil Code on the right to personality plays the pivotal role, given that the right to use and enjoy the benefits of environmental goods, constitutes and integral part of the right to personality. However, despite its fundamental importance, article 57 of the Civil Code is not the only provision which the plaintiff may invoke for the restitution of the effects of environmental nuisances. The plaintiff may also invoke the provisions of neighborhood law and of course article 914 of the Civil Code, if he/she is able to identify the legal provisions the breach of which constitute an illegal act as per the context of the said provision. Such legal provisions include law 2251/1994 on consumer protection as amended and in force, as well as special environmental laws and in particular L. 1650/1986, as well as the relevant Ministerial Decisions which specify their content and application.The fourth and final part of the present dissertation, after a brief reference on the position of international law in the Greek legal order and the special characteristics of international environmental law, examines how general provisions of international law, as well as which of the international environmental treaties ratified by Greece and transposed into Greek law could constitute a legal basis for the establishment of the condition of illegality on environmental nuisances, pursuant to article 914 of the Civil Code.

Αντικείμενο της παρούσας διατριβής είναι η εξέταση της θεμελίωσης αστικής ευθύνης για περιβαλλοντική ζημία, με έμφαση στη συνδρομή της προϋπόθεσης του παρανόμου μέσω της ανάλυσης των νομικών βάσεων στις οποίες μπορεί να θεμελιωθεί το παράνομο. Βάση για την εν λόγω εξέταση αποτελούν οι διατάξεις του Αστικού Κώδικα, ορισμένα άλλα νομοθετήματα εντός του συστήματος του αστικού δικαίου, καθώς και άλλες ειδικές περιβαλλοντικές διατάξεις του εσωτερικού δικαίου, η παραβίαση των οποίων συνιστά παράνομη πράξη και μπορεί να θεμελιώσει αδικοπρακτική ευθύνη για την αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζημίας. Επιπλέον, εξετάζονται οι διεθνείς περιβαλλοντικές συνθήκες περί προστασίας του περιβάλλοντος οι οποίες έχουν κυρωθεί από την Ελλάδα και έχουν ενσωματωθεί στην ελληνική έννομη τάξη, η παραβίαση των διατάξεων αυτών στο μέτρο που προβλέπουν αστική ευθύνη ιδιωτών, μπορεί να στοιχειοθετήσει την προϋπόθεση του παρανόμου κατ’ άρθρο 914ΑΚ. Η παρούσα διατριβή αποτελείται από τέσσερα μέρη. Στο Α’ μέρος αναλύεται η έννοια του περιβάλλοντος και εξετάζεται εάν υφίσταται δικαίωμα σε αυτό στο πλαίσιο, τόσο του ελληνικού δικαίου όσο και του διεθνούς δικαίου. Ενιαίος ορισμός της έννοιας περιβάλλον δεν υπάρχει ούτε στο πλαίσιο του εθνικού ούτε του διεθνούς δικαίου και ούτε αναγνωρίζεται αυτοτελές δικαίωμα στο περιβάλλον αυτό καθ’ εαυτό. Ο Συνταγματικός νομοθέτης παρόλο που στο άρθρο 24 παρ. 1Σ αναγνωρίζει δικαίωμα του καθενός στο περιβάλλον, δεν προσδιορίζει ούτε την έννοια του περιβάλλοντος ούτε και το περιεχόμενο του δικαιώματος. Αναγνωρίζεται όμως το δικαίωμα κάθε πολίτη να αξιώσει από το κράτος να απέχει από βλαπτικές για το περιβάλλον ενέργειες, καθώς και να αιτείται δικαστική προστασία κατά πράξεων της διοίκησης εφόσον υφίσταται άμεσα δυσμενείς συνέπειες από αυτές. Το συνταγματικώς αναγνωρισμένο δικαίωμα στο περιβάλλον τριτενεργεί και στις σχέσεις μεταξύ των ιδιωτών. Η τριτενέργεια θεμελιώνεται στο Σύνταγμα στις διατάξεις των άρθρων 2 παρ.1Σ περί προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, 5 παρ.1Σ περί ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και στο πρώτο εδάφιο της πρώτης παραγράφου του άρθρου 25Σ. Το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας κατοχυρώνεται άλλωστε και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στο άρθρο 57ΑΚ περί προστασίας της προσωπικότητας. Μεταξύ των αγαθών που συνθέτουν την προσωπικότητα του ανθρώπου και αποτελούν προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξή της, περιλαμβάνεται το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει ο άνθρωπος και αναπτύσσει τις δραστηριότητές του, απαρτιζόμενο από φυσικά και τεχνητά αγαθά, τα οποία συμπίπτουν με τα κοινά σε όλους και κοινόχρηστα πράγματα. Στο πεδίο λοιπόν του αστικού δικαίου το περιβάλλον προστατεύεται μέσω του δικαιώματος στην προσωπικότητα που περιλαμβάνει την προστασία και την ακώλυτη απόλαυση των περιβαλλοντικών αγαθών. Στο πεδίο του διεθνούς δικαίου το δικαίωμα στο περιβάλλον αναγνωρίζεται επίσης έμμεσα, μέσω ρητώς κατοχυρωμένων ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως είναι το δικαίωμα στη ζωή και στον ιδιωτικό βίο.Στο Β’ μέρος αναλύονται οι δύο θεμελιώδεις αρχές επάνω στις οποίες οικοδομείται το δίκαιο της προστασίας του περιβάλλοντος, ήτοι οι αρχές της προφύλαξης και της πρόληψης. Τόσο η αρχή της προφύλαξης όσο και η αρχή της πρόληψης έχουν ως στόχο να προφυλάξουν το περιβάλλον από δραστηριότητες που ενέχουν κινδύνους για αυτό, είτε δυνητικούς είτε υφιστάμενους. Ειδικότερα, η αρχή της προφύλαξης έχει ως στόχο την προστασία του περιβάλλοντος και της υγείας του ανθρώπου από την επιστημονική αβεβαιότητα και τον κίνδυνο επέλευσης βλάβης στο περιβάλλον. Καθιερώνει την υποχρέωση λήψης μέτρων για την προστασία του περιβάλλοντος και του ανθρώπου από τις επιπτώσεις μίας δραστηριότητας που ενέχει ή ενδέχεται να ενέχει κινδύνους για τη ζωή και την υγεία του. Στο πλαίσιο της αρχής της πρόληψης απαιτείται η λήψη μέτρων για την αποτροπή κινδύνων που σχετίζονται αποδεδειγμένα με μία δραστηριότητα. Στο ίδιο μέρος παρατίθενται οι μορφές προσβολής του περιβάλλοντος και εξετάζονται τα νομικά ζητήματα που ανακύπτουν στο πεδίο της αποκατάστασης των περιβαλλοντικών προσβολών. Η ρύπανση, η μόλυνση και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος συνθέτουν την έννοια της περιβαλλοντικής προσβολής και αποτελούν παράλληλα και είδη περιβαλλοντικών προσβολών, το περιεχόμενο των οποίων εξειδικεύεται ανάλογα με την επενέργεια στο περιβαλλοντικό αγαθό, καθώς και την ένταση και την έκτασή της. Παρόλο που μπορεί να διαπιστωθεί η ύπαρξη περιβαλλοντικής προσβολής η αποκατάστασή της καθίσταται αρκετές φορές δυσχερής, καθώς η απόδειξη της συνδρομής των προϋποθέσεων της αδικοπρακτικής ευθύνης στο πεδίο των περιβαλλοντικών προσβολών και ιδίως αυτής του αιτιώδους συνδέσμου συναντά αρκετά εμπόδια δεδομένης της ιδιαίτερης φύσης των περιβαλλοντικών προσβολών, τα αποτελέσματα των οποίων συχνά εμφανίζονται σε μεταγενέστερο χρόνο ακόμα και σε άλλο τόπο από την επέλευσή της.Στο Γ’ μέρος παρατίθενται οι διατάξεις εντός του Αστικού Κώδικα και του συστήματος του αστικού δικαίου, καθώς και άλλες πράξεις κανονιστικού περιεχομένου εθνικής προέλευσης, οι οποίες μπορεί να χρησιμοποιηθούν από τον ζημιωθέντα για την αξίωση αποκατάστασης περιβαλλοντικών προσβολών, με έμφαση στη θεμελίωση της προϋπόθεσης του παρανόμου για την εφαρμογή των σχετικών διατάξεων. Υπάρχει ένας ικανοποιητικός αριθμός διατάξεων εντός του Αστικού Κώδικα, αλλά και στο σύστημα του αστικού δικαίου εν γένει, τις οποίες μπορεί να επικαλεστεί ένα πρόσωπο για να θεμελιώσει τον παράνομο χαρακτήρα μίας περιβαλλοντικής προσβολής η οποία έχει επιφέρει ζημία σε άλλα έννομα αγαθά του. Πρωτεύοντα ρόλο έχει η διάταξη του άρθρου 57ΑΚ περί προστασίας της προσωπικότητας, δεδομένου ότι το δικαίωμα χρήσης και απόλαυσης της ωφέλειας των περιβαλλοντικών αγαθών, αποτελεί έκφανση και αναπόσπαστο κομμάτι του δικαιώματος της προσωπικότητας του ανθρώπου. Παρά τη θεμελιώδη σημασία του, το άρθρο 57ΑΚ δεν είναι η μοναδική διάταξη που μπορεί να επικαλεστεί ο ζημιωθείς για την αποκατάσταση των συνεπειών των περιβαλλοντικών προσβολών. Μπορεί να επικαλεστεί τις διατάξεις του γειτονικού δικαίου και σαφώς τη διάταξη του άρθρου 914ΑΚ, εφόσον εντοπίσει τους κανόνες εκείνους, η παραβίαση των οποίων συνιστά παράνομη πράξη κατά την έννοια του εν λόγω άρθρου. Σε αυτές συγκαταλέγονται οι διατάξεις του Ν. 2251/1994 περί προστασίας του καταναλωτή, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει, ειδικοί περιβαλλοντικοί νόμοι και ιδίως ο Ν. 1650/1986 περί προστασίας του περιβάλλοντος καθώς και σχετικές ΚΥΑ που εξειδικεύουν το περιεχόμενο και την εφαρμογή τους. Στο Δ’ και τελευταίο μέρος της παρούσας διατριβής, κατόπιν σύντομης αναφοράς στη θέση του διεθνούς δικαίου στην ελληνική έννομη τάξη και των ιδιαιτεροτήτων του διεθνούς περιβαλλοντικού δικαίου, εξετάζεται πως οι γενικοί κανόνες του διεθνούς δικαίου και ποιες από τις διεθνείς περιβαλλοντικές συνθήκες, που έχουν κυρωθεί από την Ελλάδα και έχουν ενσωματωθεί στην ελληνική έννομη τάξη, μπορεί να αποτελέσουν νομική βάση για τη θεμελίωση του παρανόμου επί περιβαλλοντικών προσβολών κατ’ άρθρο 914ΑΚ.