Το ιστορικό οδικό δίκτυο του 18ου και 19ου αιώνα στην Ήπειρο: η ιδιαίτερη περίπτωση του Ζαγορίου

Abstract

The objective of this thesis is the promotion of the road network and its supporting infrastructure in the region of Epirus focusing in the region of Zagori during the 18th and 19th centuries, that was the period of their greatest prosperity.For the background of the thesis, research on movement of people is initially carried out, ranging from antiquity to the 19th century, in Epirus, the Balkans and in the wider known world at the time.The thesis consists of two sections and eight chapters. The first chapter is the introduction. Part A consists of three chapters [2,3,4] and concerns Epirus and the wider area while Part B, focuses on Zagori and consists of four chapters [5,6,7,8].The research has been based on texts and maps using primary sources consisting of Greek and foreign authors and cartographers, as mentioned in the preface. In addition to the primary sources, bibliography by Greek and foreign contemporary writers as well as digital maps were used. These were processed according to the information required for each case.The Introduction contains Chapter 1 entitled "The place and the history", which gives the general geographical and historical characteristics of Epirus and Zagori aiming to provide an overview of the areas studied.Part A begins with Chapter 2 entitled "Historical development of roads and traffic in Epirus and the wider region". Reference is made to the historical development of the roads network, and the important roads of the wider region during significant historical periods. [Ancient times, Roman Empire, Byzantium and Ottoman Empire] Historical maps are included and the influences of each historical period on the preservation or configuration of the road network are presented.In Chapter 3 entitled "The road network of Epirus [18th-19th century]" reference is made to the development of trade and the important urban commercial centers during the centuries of Epirus' heyday. The ways of traveling and transporting goods are presented, while the road network of Epirus is described through texts by travellers of the time. Reference is also made to the important technical infrastructure works, especially those of road construction, which took place during the rule of Ali-Pasha [1788-1822].Chapter 4, entitled "Forms and functional characteristics of the road network", describes the types and forms of the roads, as well as the technical works for their support. Reference is made to the ways of crossing water barriers [passages, bridges] and the few waterways. The special morphological and constructional characteristics of stone bridges are presented and an attempt is made to identify and reflect the living conditions in the local Khans [inns], of which very few have survived. The descriptions of travellers and traveling writers were almost the only source of detailed information about living in these Khans.Part A' of this thesis, which concerns Epirus in general, concludes with Chapter 4 and Part B' focuses on the geographical area of Zagori.Chapter 5 titled "The residential network in Zagori and its historical development" provides Information on Zagorohoria (villages in Zagori area) The first written sources of the 14th century and the historical development of these villages from the 15th to the 19th century is presented, with the help of the valuable texts of Greek scholars of the 19th century and modern historians. An attempt is made to record the changes in the number of villages over the centuries and how these changes were influenced by the Ottoman conquest and rule. Their geographical division into Eastern, Central and Western Zagori is presented. This division still exists today but is deeply rooted in the past. In Chapter 6 titled "Access to Zagori [18th-19th] the links between the different points and communication routes of the three regions of Zagori with the road network outside its "closed" geographical area are analysed. These links provided the necessary communication with the urban (commercial) centers of Epirus. As the place is surrounded by mountains and rivers, these points acted as specific ‘entry’ points and were normally signified by a special road or bridge, for which there are references and descriptions. It was important that these entry points were maintained in good condition, so that transportation and communication with commercial urban centers could be carried out smoothly. In Chapter 7 entitled "The road network in Zagori [18th-19th]", the network of roads that crossed Zagori and were parts of roads of the wider network of Epirus, Thessaly and Macedonia and the internal road network that connected the villages are described. Almost all these roads had Ioannina as their destination. Reference is made to the locations, use and forms of the stone bridges and information is recorded regarding the technical works for the creation or maintenance of the road network during the period of prosperity of the area in the previous centuries. Chapter 8 titled "Changes in the road network” presents the interventions made in the road network of Zagori in the 20th century, which largely changed the form it had all the previous centuries. Several bridges collapsed and footpaths perished forever. Finally, conclusions derived from the research are presented, as well as proposals for the maintenance and protection of the enchanting built and natural environment of Zagori.

Αντικείμενο της διατριβής είναι η ανάδειξη του οδικού δικτύου και των έργων υποστήριξής του στην περιοχή της Ηπείρου, με περισσότερη εξειδίκευση στην περιοχή του Ζαγορίου, κατά τους 18ο και 19ο αιώνες που ήταν η περίοδος της μεγαλύτερης τους ακμής.Για την σωστή θεμελίωση της διατριβής γίνεται αρχικά μία έρευνα σχετική με τις μετακινήσεις, από την αρχαιότητα μέχρι την εποχή που ενδιαφέρει, στην Ήπειρο, στα Βαλκάνια και στον ευρύτερα γνωστό τότε κόσμο. Η διατριβή αποτελείται από δύο μέρη και οκτώ κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο είναι η εισαγωγή. Το Μέρος Α’ αποτελούμενο από τρία κεφάλαια [2,3,4] αφορά την Ήπειρο και τον ευρύτερο χώρο ενώ το Μέρος Β’, επικεντρώνεται στο Ζαγόρι και αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια [5,6,7,8].Η έρευνα έχει βασισθεί σε κείμενα και χάρτες, από πρωτογενείς πηγές, Ελλήνων και ξένων συγγραφέων και χαρτογράφων, όπως έχει αναφερθεί και στον πρόλογο. Εκτός των πρωτογενών πηγών, χρησιμοποιήθηκε βιβλιογραφία από Έλληνες και ξένους σύγχρονους συγγραφείς καθώς και ψηφιακά χαρτογραφικά υπόβαθρα, πάνω στα οποία έγινε η κατάλληλη επεξεργασία για κάθε περίπτωση.Η εισαγωγή περιέχει το Κεφάλαιο 1 με τίτλο «Ο τόπος και η ιστορία», στο οποίο δίνονται τα γενικά γεωγραφικά και ιστορικά χαρακτηριστικά της Ηπείρου και του Ζαγορίου, ώστε να υπάρχει μια γενική εικόνα της περιοχής που μελετάται. Το Μέρος Α’ ξεκινά με το Κεφάλαιο 2 με τίτλο «Ιστορική εξέλιξη δρόμων και κίνησης στην Ήπειρο και την ευρύτερη περιοχή». Γίνεται αναφορά στην ιστορική εξέλιξη των οδικών δικτύων, και των σημαντικών οδών της ευρύτερης περιοχής κατά την διάρκεια χαρακτηριστικών και σημαντικών ιστορικών περιόδων. [Αρχαίους χρόνους, Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, Βυζάντιο και Οθωμανική Αυτοκρατορία] Περιέχονται ιστορικοί χάρτες και παρουσιάζονται οι επιρροές από κάθε ιστορική χρονική περίοδο στην διατήρηση ή διαμόρφωση του οδικού δικτύου. Στο Κεφάλαιο 3 με τίτλο «Το οδικό δίκτυο της Ηπείρου [18ος-19ος αι.]» γίνεται αναφορά στην εξέλιξη του εμπορίου και στα σημαντικά αστικά εμπορικά κέντρα κατά τους αιώνες της ακμής της Ηπείρου. Παρουσιάζονται οι τρόποι μετακίνησης ταξιδιωτών και μεταφοράς των εμπορευμάτων, ενώ περιγράφεται το οδικό δίκτυο της Ηπείρου μέσα από κείμενα ταξιδιωτών της εποχής. Γίνεται επίσης αναφορά στα μεγάλης σημασίας τεχνικά έργα και ιδίως αυτά της οδοποιίας, που πραγματοποιηθήκαν επί ηγεμονίας Αλή-Πασά [1788-1822].Στο Κεφάλαιο 4 με τίτλο «Μορφές και λειτουργικά χαρακτηριστικά του οδικού δικτύου», περιγράφονται τα είδη και οι μορφές των δρόμων, καθώς και τα τεχνικά έργα υποστήριξής τους. Γίνεται αναφορά στους τρόπους περάσματος των υδάτινων εμποδίων [πόροι, περαταριές, γέφυρες] και στις λίγες πλωτές οδούς. Παρουσιάζονται οι μορφολογικές και κατασκευαστικές ιδιαιτερότητες των πέτρινων γεφυριών και γίνεται προσπάθεια να εντοπισθούν και αποτυπωθούν οι συνθήκες διαβίωσης στα χάνια, εκ των οποίων τα περισσότερα, ή μάλλον σχεδόν όλα δεν υφίστανται πια. Οι περιγραφές των περιηγητών και των συγγραφέων ταξιδιωτών ήταν σχεδόν η μοναδική πηγή για τις λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με τις θέσεις και την διαβίωση στα χάνια.Με το Κεφάλαιο 4, ολοκληρώνεται το Μέρος Α’, που αφορά γενικά την Ήπειρο και ξεκινά το Μέρος Β’ που επικεντρώνεται στον γεωγραφικό χώρο του Ζαγορίου. Το Κεφάλαιο 5, που είναι το πρώτο του Μέρους Β’, έχει τίτλο «Το οικιστικό δίκτυο στο Ζαγόρι και η ιστορική του εξέλιξη». Δίνονται πληροφορίες σχετικά με τις αναφορές των Ζαγοροχωρίων στις πρώτες γραπτές πηγές του 14ου αιώνα και στη συνέχεια παρουσιάζεται η ιστορική τους εξέλιξη από τον 15ο μέχρι και τον 19ο αιώνα, με την βοήθεια των πολύτιμων κειμένων των Ελλήνων λογίων του 19ου αιώνα αλλά και σύγχρονων ιστορικών. Γίνεται προσπάθεια καταγραφής των μεταβολών του αριθμού των χωριών μέσα στους αιώνες και πόσο συνέβαλε σε αυτές η Οθωμανική κατάκτηση. Παρουσιάζεται ο γεωγραφικός τους διαχωρισμός σε Ανατολικό, Κεντρικό και Δυτικό Ζαγόρι, ο οποίος υφίσταται μέχρι σήμερα, έχοντας τις ρίζες του βαθιά στο παρελθόν του τόπου. Στο Κεφάλαιο 6 με τίτλο «Προσβάσεις στο Ζαγόρι [18ος-19ος αι.]», παρουσιάζονται οι συγκεκριμένες προσβάσεις -ή αλλιώς δίοδοι επικοινωνίας- των τριών περιοχών του Ζαγορίου με το οδικό δίκτυο εκτός της «κλειστής» γεωγραφικής του περιοχής, μέσω των οποίων γινόταν και η αναγκαία επικοινωνία με τα αστικά (εμπορικά) κέντρα της Ηπείρου της εποχής. Καθώς ο τόπος περιστοιχίζεται από βουνά και ποτάμια είναι συγκεκριμένα τα σημεία «εισόδου». Συνήθως χαρακτηρίζονται από κάποιο ιδιαίτερο δρόμο ή γεφύρι, για τα οποία υπάρχουν αναφορές και περιγραφές καθώς ήταν και αναγκαία η διατήρηση τους σε καλή κατάσταση, ώστε να διεξάγεται ομαλά η συγκοινωνία και η επικοινωνία με τα εμπορικά αστικά κέντρα. Στο Κεφάλαιο 7 με τίτλο «Το οδικό δίκτυο στο Ζαγόρι [18ος-19ος αι.]», περιγράφεται το δίκτυο των δρόμων που διέσχιζαν το Ζαγόρι και αποτελούσαν τμήματα δρόμων του ευρύτερου οδικού δικτύου της Ηπείρου, Θεσσαλίας και Μακεδονίας, καθώς και το εσωτερικό οδικό δίκτυο που συνέδεε μεταξύ τους τα χωριά. Σχεδόν όλοι αυτοί οι δρόμοι είχαν ως τελικό προορισμό τα Ιωάννινα. Γίνεται αναφορά στις θέσεις, χρήσεις και μορφές των πέτρινων γεφυριών και καταγράφονται πληροφορίες σχετικά με τα τεχνικά έργα για την δημιουργία ή και για την συντήρηση του οδικού δικτύου κατά την περίοδο ακμής του τόπου κατά τους προηγούμενους αιώνες.Στο Κεφάλαιο 8, με τίτλο «Μεταλλαγές του οδικού δικτύου» παρουσιάζονται οι επεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν στο οδικό δίκτυο του Ζαγορίου τον 20ο αιώνα, οι οποίες άλλαξαν την μορφή που είχε όλους τους προηγούμενους αιώνες. Παρουσιάζονται επιλεκτικά ταυτίσεις του παλιού με το νέο οδικό δίκτυο, που σε πολλές περιπτώσεις ακολουθούν διαφορετικές χαράξεις. Αυτό είχε ως συνέπεια την κατάργηση πολλών παλιών δρόμων και το πέρασμα στην αχρησία αρκετών γεφυριών, πολλά από τα οποία κατέρρευσαν και χάθηκαν για πάντα. Τέλος παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της έρευνας, ενώ εκφράζονται απόψεις και γίνονται προτάσεις για την συντήρηση και προστασία του μαγευτικού δομημένου και αδόμητου περιβάλλοντος του Ζαγορίου.