Από τη φυσική κατάσταση στην παγκόσμια σφαίρα: η ιερότητα της ζωής

Abstract

What is man’s "state of nature"? The conception of modern philosophers, regarding the “state of nature” refers to a specific image : the one of first humanity, a state of survival. To the eyes of anthropologists and historians of religions the relationship of “primitive” man and nature, refer to “the sacred”. A product of human imagination, the sacred, finds expression through the symbolic function: the first representations on the rocks, the myths, the rituals.Through these two different concepts, a methodological tool emerged: the dialectic between survival and the sacred. The first, has been included in the political-theoretical vocabulary of Modernity especially after Darwin. It refers to the fundamental conditions of human life on the planet. The second, has to do with man’s need to face the mysteries of life and death : another form of survival, a symbolic one. Survival and the sacred are closely articulated to the minds of the first people (the so-called "primitive" societies) as well as to the mind of the Greek Cosmosystem: we can discover this through the study of fundamental myths such as the myth of Oedipus, and rituals such as those of Dionysus, Demeter and Kore. The sacred is the "pattern which connects" (Bateson). It connects people with each other and with nature. But it is ambiguous: it is a link and at the same time it is a limit to human freedom. For example, the prohibition of incest: it is the universal limit that one encounters in all societies – and at the same time as an obligation to exogamy, it is the foundation of the totemic system of kinship. In the tragedy of Oedipus, the violation of this limit leads the hero to self-punishment and delusion. In the Homeric version of the myth, Oedipus retains the privileges of his royal descent. In contrast to the royalty that the Homeric epic refers, in the poetic environment of the democratic city, where the tragedy of Sophocles is written, the hero is a tragic figure because, being free, he is also responsible for his freedom. From being a miasma, a pollution to the city, Oedipus becomes a blessing when the city of Athens offers him hospitality leading him, ritually, to the end.The study of Ancient Greek rituals by the authors of the School of Cambridge, at the beginning of the 20nth century, revealed their ecumenical, primeval origins. Dionysus, god of the rites of passage, stoutly enters the forefront with the advent of democracy. He brings the vineyard and the attic tragedy. Dionysus, the celebrant of the city, leads, through Hiera Odos (Ιερά Οδός), to the goddess Demeter, the one who offers the fruits of the earth and the rituals: the Eleusinian Mysteries. The double form of Demeter – “Corn Mother” andthe Daughter (Κόρη) - the Queen of the Dead correspond to the ecumenical, feminine archetype connected to the generative power of the Earth. If the rites of Dionysus praise the enthusiastic nature of humans, the rituals of Demeter celebrate their generative nature: the relationship of the Greek Mysteries to the phenomena of life and death goes through a process of memory, a remembrance of first humanity. The small-scale anthropocentric cosmosystem, ritually integrates the past and transforms it into higher expressions of the Greek mind. It never perceives life exclusively in terms of survival, nor of the sacred detached from nature’s materials.Man's access to the materials of nature is at the same time, an access to the sacred, its mystery and its limits. The remembrance of our first relationship with in today's era of biopolitics that would offer us a key, to our survival on this planet.

Ποια είναι η «φυσική κατάσταση» του ανθρώπου; Στην αντίληψη των φιλοσόφων της νεωτερικότητας, η «φυσική κατάσταση» παραπέμπει σε μια συγκεκριμένη εικόνα, αυτή της πρώτης ανθρωπότητας, μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από τον αγώνα για την επιβίωση. Για τους ανθρωπολόγους και τους ιστορικούς των θρησκειών, η «φυσική κατάσταση» παραπέμπει σε μια ιερή σχέση του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον. Προϊόν της ανθρώπινης φαντασίας, η ιερότητα βρίσκει έκφραση μέσα από τη συμβολική λειτουργία: τις πρώτες αναπαραστάσεις πάνω στους βράχους, τους μύθους, τις τελετές.Μέσα από την διαπίστωση, προέκυψε ένα μεθοδολογικό εργαλείο : η διαλεκτική ανάμεσα σε επιβίωση και ιερότητα. Η πρώτη, ήδη από την εποχή του Δαρβίνου, έχει ενταχθεί στο πολιτικο-θεωρητικό λεξιλόγιο της Νεωτερικότητας. Παραπέμπει στους στοιχειώδεις όρους της ανθρώπινης ζωής στον πλανήτη Γη. Η δεύτερη, έχει να κάνει με την ανάγκη του ανθρώπου να αντιμετωπίσει τα μυστήρια του θανάτου και της ζωής, μια άλλη μορφή «επιβίωσης», συμβολική. Ιερότητα και επιβίωση είναι στενά συνδεδεμένες τόσο στους πρώτους λαούς (τις λεγόμενες «πρωτόγονες» κοινωνίες) όσο και στο ελληνικό κοσμοσύστημα : αυτό διαπιστώνουμε μέσα από τη μελέτη θεμελιωδών μύθων όπως ο μύθος του Οιδίποδα, και τελετών όπως αυτές του Διόνυσου, της Δήμητρας και της Κόρης. Το ιερό είναι το "σχήμα που συνδέει" (Bateson), τους ανθρώπους μεταξύ τους και με μια μορφή υπερβατικότητας, που για τους πρώτους τουλάχιστον ανθρώπους ήταν η ίδια η φύση. Το ιερό έχει διττή σημασία: συνδέει και ταυτόχρονα οριοθετεί. Για παράδειγμα, η ιερή απαγόρευση της αιμομιξίας: είναι το οικουμενικό όριο που συναντά κανείς σε όλες τις κοινωνίες. Ως υποχρέωση εξωγαμίας ο κανόνας αυτός αποτελεί τη βάση του τοτεμικού συστήματος συγγένειας. Στην τραγωδία του Οιδίποδα, η παραβίαση αυτού του ορίου οδηγεί στην αυτοτιμωρία και την εξορίατου ήρωα. Αντίθετα, στην ομηρική εκδοχή του μύθου, ο Οιδίπους διατηρεί τα προνόμια της βασιλικής του καταγωγής. Σε αντίθεση με τον βασιλικό οίκο, τον οποίοπαρακολουθεί το ομηρικό έπος, στο ποιητικό περιβάλλον της δημοκρατικής πόλης, όπου γράφεται η τραγωδία του Σοφοκλή, ο ήρωας είναι τραγικός γιατί όντας ελεύθερος, φέρει την ευθύνη αυτής του της ελευθερίας. Ο Οιδίπους από μίασμα γίνεται ευλογία όταν η πόλη της Αθήνας του προσφέρει τη φιλοξενία της οδηγώντας τον τελετουργικά στο τέλος. Η μελέτη των αρχαίων ελληνικων τελετουργιών από τους συγγραφείς της Σχολής του Cambridge, ανέδειξε την πανάρχαιά τους προέλευση. Ο Διόνυσος, θεός των διαβατήριων τελετών εισέρχεται δυναμικά στο προσκήνιο με την εμφάνιση της δημοκρατίας. Φέρνει το αμπέλι, φέρνει και το θέατρο, που ξεπηδά μέσα από τη διονυσιακή τελετουργία. Ο Διόνυσος, ο τελεστής της πόλης, οδηγεί την πομπή της Αθήνας, μεσω της Ιερας Οδου, στο ναό της θεάς Δημητρας, αυτής που προσφέρει τους καρπούςτης γης – τα δημητριακά - και τις τελετές: τα Ελευσίνια Μυστήρια. Οι μορφές της Δήμητρας - «Μητέρας των Σπόρων», και της Κόρης - Βασίλισσας των νεκρών αποτελούν τις δυο όψεις του θηλυκού αρχετύπου που στους περισσότερους πολιτισμούς συνδέεται με τη γονιμοποιό δύναμη της γης. Αν οι τελετές του Διονύσου, υμνούν την ενθουσιώδη φύση του ανθρώπου, οι τελετές της Δήμητρας γιορτάζουν τη γενεσιουργό φύση του : η σχέση των Ελληνικών Μυστηρίων με τα φαινόμενα της ζωής και του θανάτου περνά από μια διαδικασία μνήμης, μια ανάμνηση της ζωής της πρώτης ανθρωπότητας. Το ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα μικρής κλίμακας, ενσωματώνει τελετουργικά το παρελθόν και το μετουσιώνει σε κορυφαίες εκφράσεις του ελληνικού πνεύματος. Δεν αντιλαμβάνεται ποτέ τη ζωή αποκλειστικά υπό όρους επιβίωσης, ούτε την ιερότητα αποσπασμένη από τα υλικά της φύσης. Η πρόσβαση του ανθρώπου στα υλικά της φύσης είναι ταυτόχρονα, πρόσβαση στην ιερότητα, τα μυστήρια και τα όριά της. Ίσως τελικά, η ανάμνηση της αρχικής αυτής μαςσχέσης με τη φύση - στην σημερινή εποχή της βιοπολιτικής, να μας προσφέρει ένα κλειδί για την επιβίωσή μας στον πλανήτη Γη.