Ο ναός του Αγίου Παντελεήμονα στη Θεσσαλονίκη: αρχιτεκτονική, ζωγραφική και γλυπτός διάκοσμος

Abstract

The Church of StPanteleimon in Thessaloniki. Architecture, painting, and sculptural decoration.Styliani D. VasileiadouThe Church of St. Panteleimon is an intriguing monument that has engaged research since the past century. The monument is known as St Panteleimon from as early as the 18th century travelers accounts. This thesis argues that the monument was established by Theodoros Kerameas, deposed Archbishop of Ohrid, who states in his will -dated in 1284 and preserved in the the Monastery of Megisti Lavra- that he started the construction of the monastery dedicated to Christ Pantodynamos in Thessaloniki. The surviving name St Panteleimon apparently comes from the corruption of the name Pantodynamos to the name Panteleimonos. The monument, which is the only surviving building of the monastic complex, is classified under the cross-in-square type. It belongs to the complex tetrastyle type with a U-shaped ambulatory and side-chapels. The porticoes of the ambulatory are not preserved, apart from the chapels. The study of the monument and the information derived from old drawings and photographs indicate two phases of the building: it began to be built by Kerameas as a cross in square with two chapels attached to a U-shaped open colonnaded portico. After the interruption and the restarting of works, which followed the drafting of the will in 1284, changes were made in the original architectural plan: the chapels became bipartite with domes in their western compartment and the upper structure was topped with two additional domes on the transverse axis. The dating of the alterations to the late 13th century is confirmed by architectural elements such as the proportions of the cruciform core, where the columns supporting the dome are shifted towards the outer walls, the wide diameter of the dome in relation to the dimensions of the nave, the structural inconsistency in the configuration of the ambulatory , and the interior layout of the nave, as well as its elongated vertical proportions. In terms of its morphological and typological characteristics, the monument draws mainly from the middle Byzantine monumental architecture of Constantinople (typology, curved pediments, conches on the external masonry, etc.). However, there are also elements that derive from the larger geographical region of Macedonia, such as the style of the masonry, the gradation at the top of the central apse, as well as the characteristic type of dome with undulant eaves.The few frescoes preserved in the parabemata and chapels are of exquisite quality. They appear to have been rendered by two painters: the first is consistent with the monumental art of the 13th century, while the second paints figures with classical features which can be associated with the art of the second decade of the 14th century. It is an attractive hypothesis that the two painters are Eutychios and Michael Astrapas, father and son, in a last collaboration before the classical works of the latter during the second decade of the 14th century, when Michael seems to be working alone. In addition, the presence of Iakovos Adelphotheos in the conch of the diakonikon that can be associated with the metropolitan Iakovos of Thessaloniki (1289/93 -1299/1305), a possible originator of the church's effaced iconographic program, allows the dating of the frescoes between 1305-1315.

Ο ναός του Αγίου Παντελεήμονα στη Θεσσαλονίκη. Αρχιτεκτονική, ζωγραφική και γλυπτός διάκοσμοςΣτυλιανή Δ. ΒασιλειάδουΟ ναός του Αγίου Παντελεήμονα αποτελεί ένα αινιγματικό μνημείο που από παλιά έχει απασχολήσει την έρευνα. Η ονομασία Άγιος Παντελεήμων για τον ναό είναι γνωστή ήδη από τους περιηγητές του 18ου αι. Στην παρούσα διατριβή υποστηρίζεται ότι ο ναός αποτελεί καθίδρυμα του Θεόδωρου Κεραμέα, έκπτωτου αρχιεπισκόπου Αχρίδας, που ξεκίνησε την ανέγερση της Μονής Χριστού Παντοδυνάμου στη Θεσσαλονίκη σύμφωνα με τη διαθήκη του, με χρονολογία 1284, που διατηρείται στο αρχείο της Μονής Μεγίστης Λαύρας. Η νεότερη ονομασία προήλθε προφανώς από την ηχητική παραφθορά του ονόματος Παντοδύναμος σε Παντελεήμονος. Ο ναός, το μόνο κτήριο που διατηρείται από το συγκρότημα της μονής, ανήκει στον τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου, με τρουλαίο νάρθηκα και περιμετρικό περίστωο που έχει ενσωματωμένα δύο παρεκκλήσια. Πλην των παρεκκλησίων η στοά δε διατηρείται. Από τη μελέτη του ίδιου του μνημείου και τις πληροφορίες των παλαιών σχεδίων και φωτογραφιών προκύπτει ότι ο ναός κτίστηκε σε δύο φάσεις: ξεκίνησε να κτίζεται από τον Κεραμέα ως σταυροειδής εγγεγραμμένος με δύο παρεκκλήσια ενσωματωμένα σε ανοικτή κιονοστήρικτη στοά. Μετά τη διακοπή και την επανεκκίνηση των εργασιών, που ακολουθεί τη σύνταξη της διαθήκης στα 1284, έγινε αλλαγή στον σχεδιασμό, τα παρεκκλήσια έγιναν διμερή με τρούλους στο δυτικό τους διαμέρισμα και ο ναός απέκτησε στην ανωδομή άλλους δύο τρούλους στον εγκάρσιο άξονα. Τη χρονολόγηση στα τέλη του 13ου επιβεβαιώνουν στοιχεία όπως οι αναλογίες του σταυρικού πυρήνα, όπου τα στηρίγματα του τρούλου είναι μετατοπισμένα προς τους εξωτερικούς τοίχους, η μεγάλη διάμετρος του τρούλου σε σχέση με τις διαστάσεις του κυρίως ναού, η δομική ανακολουθία στη διαμόρφωση της εξωτερικής στοάς και της εσωτερικής διάρθρωσης του κυρίως ναού καθώς και οι επιμηκυσμένες καθ ύψος αναλογίες του. Ως προς τα μορφολογικά και τυπολογικά του χαρακτηριστικά αντλεί κυρίως από την μεσοβυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Κωνσταντινούπολης (τυπολογία, καμπύλα αετώματα, κογχάρια στις εξωτερικές τοιχοποιίες κ. ά), ωστόσο εμφανίζονται σε αυτόν και στοιχεία γνωστά στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας, όπως το σύστημα τοιχοποιίας, η θλάση στην κορυφή της κεντρικής αψίδας, ενώ χαρακτηριστικός είναι ο τύπος του τρούλου με τα κυματιστά γείσα. Είναι το πρωιμότερο μιας σειράς καθολικών υστεροβυζαντινών χρόνων στη Θεσσαλονίκη του ιδίου τύπου (Αγία Αικατερίνη, Άγιοι Απόστολοι, κ.ά). Οι λίγες τοιχογραφίες που διατηρούνται στα παραβήματα και στα παρεκκλήσια είναι εξαιρετικής ποιότητας. Φαίνεται πως εκτελέστηκαν από δύο ζωγράφους εκ των οποίων ο πρώτος ακολουθεί τη μνημειακή τέχνη του 13ου αι., ενώ ο δεύτερος ζωγραφίζει μορφές που εμφανίζουν κλασικά χαρακτηριστικά και συνδέονται με την τέχνη της δεύτερης δεκαετίας του 14ου αι. Είναι γοητευτική η υπόθεση οι δύο ζωγράφοι να είναι οι Ευτύχιος και Μιχαήλ Αστραπάς, πατέρας και γιος, σε μία τελευταία συνεργασία τους πριν από τα κλασικά έργα της δεύτερης δεκαετίας του 14ου αι., όταν ο Μιχαήλ φαίνεται πλέον να εργάζεται μόνος. Επιπλέον η παρουσία του Ιακώβου Αδελφοθέου στην κόγχη του διακονικού που μπορεί να συνδεθεί με τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκη Ιάκωβο (1289/93 -1299/1305), πιθανού εμπνευστή του μη σωζόμενου εικονογραφικού προγράμματος του ναού, επιτρέπει τη χρονολόγηση των τοιχογραφιών μεταξύ 1305-1315.