Μνήμη και λήθη των Βαλκανικών πολέμων: 1913-2013

Abstract

The thesis examines the transformations of the memory of the Balkan wars, both the institutional memory and the memory formed by groups and collectives, based on the ideological, political and social contexts of each era. The study is based on the large theoretical literature of the interdisciplinary field of mnemonic studies and in particular on the approaches that concern on the one hand the memory of the First World War and on the other hand the relationship between memory and national identity. The thesis focuses on the reconstructed collective memories of the Balkan wars, through the “functional” (school textbooks, memoirs, literary competitions) and the “material” places (monuments), based on the study of memory places of collective memory.Specifically the thesis explores how the forms of social memory that become institutionalized within cultural frames and social institutions and mediated by symbols, speeches and memorial ceremonies interact with the memory formed by different social groups, such as soldiers who write memoirs, authors who write literature and associations that erect monuments. In the first chapter, selected literary texts are analyzed in order to demonstrate the ways in which literature produces and reproduces the memory of wars. The analysis of the literary narrative utilizes criteria such as the distance from the event, the experience of the war or its absence, the "female" writing. In the second chapter, the research studies the five literary competitions that were announced with state and private initiative in the period 1913-1922, with the aim of war propaganda. The third chapter examines the ways in which the warriors represented and transformed into collective memory the events of the period 1912-1913. Themes such as the motives of the writing, the coexistence or deviation from the official narrative, the depiction of the war experience, the self and the opponent, the relation of the subjective individual memory with the dominant collective are explored. In the fourth chapter, it is analyzed in what ways the history of the years 1912-1913 is recorded and how the dominant collective memory is reproduced, through the history textbooks. It studies how the authors present the causes, the main events, the results of the wars, the role of the persons, the opponents as well as which aspects of the wars are included or concealed. The fifth chapter focuses on the erection of national monuments (columns, slabs, busts, statues, sculptural complexes) in public places, in memory of the victims of the Balkan wars. In particular, the research focuses on the space, time, institutions and the ideological, political and social climate of the time in which the monuments were erected.The history of the erection of monuments captures their function as active memory processes. The thesis showed that the institutional memory selectively highlighted from the past of the Balkan wars the memories that were characteristic of the hegemonic historical narrative. In addition, the period of the Balkan wars was overshadowed by the National Schism and especially by the Asia Minor Catastrophe. Joining the cycle of the decade 1912-1922, the collective memory of defeat became stronger than the memory of victory. The memories of the communities on the other hand co-formed with the dominant institutional memory for most of the 20th century.

Η διατριβή εξετάζει τους μετασχηματισμούς της μνήμης των Βαλκανικών πολέμων, τόσο της θεσμικής μνήμης, όσο και της μνήμης που διαμορφώνουν ομάδες και συλλογικότητες, με βάση τα ιδεολογικά, πολιτικά και κοινωνικά συμφραζόμενα της εκάστοτε εποχής. Η έρευνα στηρίζεται στη μεγάλη θεωρητική βιβλιογραφία του διεπιστημονικού πεδίου των μνημονικών σπουδών και ειδικότερα στις προσεγγίσεις που αφορούν αφενός τη μνήμη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και αφετέρου τη σχέση μνήμης και εθνικής ταυτότητας. Η έρευνα εστιάζει στις ανασυγκροτούμενες συλλογικές μνήμες των Βαλκανικών Πολέμων, μέσα από τους «λειτουργικούς» (σχολικά εγχειρίδια, απομνημονεύματα, λογοτεχνικοί διαγωνισμοί) και από τους «μνημειακούς» τόπους (ηρώα), στη βάση της μελέτης των «τόπων» της συλλογικής μνήμης. Ταυτόχρονα, η διατριβή διερευνά πώς η επίσημη συλλογική μνήμη που διαμορφώνεται «από τα πάνω» και μεταβιβάζεται στην κοινωνία μέσα από θεσμούς, λόγους, μνημεία, αγάλματα και επιτελεστικές μνημονικές πρακτικές, συνδιαλέγεται με τη μνήμη που διαμορφώνουν διάφορες ομάδες ή συλλογικότητες, όπως οι στρατιώτες που συγγράφουν απομνημονεύματα, οι λογοτέχνες που παράγουν καλλιτεχνικά έργα και οι σύλλογοι που προχωρούν σε ανεγέρσεις μνημείων. Στο πρώτο κεφάλαιο, αναλύονται επιλεγμένα λογοτεχνικά κείμενα, ώστε να καταδειχθούν οι τρόποι με τους οποίους η λογοτεχνία παράγει και αναπαράγει τη μνήμη των πολέμων. Η ανάλυση της λογοτεχνικής αφήγησης αξιοποιεί κριτήρια όπως την απόσταση από το γεγονός, το βίωμα της πολεμικής εμπειρίας ή την απουσία του, τη «γυναικεία» γραφή. Στο δεύτερο κεφάλαιο, η έρευνα μελετά τους πέντε λογοτεχνικούς διαγωνισμούς που προκηρύχθηκαν με κρατική αλλά και με ιδιωτική πρωτοβουλία την περίοδο 1913-1922, με στόχο την πολεμική προπαγάνδα. Στο τρίτο κεφάλαιο, εξετάζεται με ποιους τρόπους οι πολεμιστές αναπαρέστησαν και μετασχημάτισαν σε συλλογική ανάμνηση τα γεγονότα της περιόδου 1912-1913. Διερευνώνται τα κίνητρα της συγγραφής, η συμπόρευση ή απόκλιση από την επίσημη αφήγηση, η απεικόνιση της πολεμικής εμπειρίας, του εαυτού και του αντιπάλου, η σχέση της υποκειμενικής ατομικής μνήμης με την κυρίαρχη συλλογική.Στο τέταρτο κεφάλαιο, αναλύεται με ποιους τρόπους εγγράφεται η ιστορία των ετών 1912-1913 και πώς αναπαράγεται η κυρίαρχη συλλογική μνήμη, μέσα από το σχολικό μάθημα της Ιστορίας. Μελετάται πώς οι συγγραφείς παρουσιάζουν τα αίτια, τα κύρια γεγονότα, τα αποτελέσματα των πολέμων, τον ρόλο των προσώπων, τους αντιπάλους καθώς και ποιες όψεις των πολέμων συμπεριλαμβάνουν ή αποσιωπούν. Το πέμπτο κεφάλαιο εστιάζει στις ανεγέρσεις των εθνικών μνημείων (στηλών, πλακών, προτομών, ανδριάντων, γλυπτικών συμπλεγμάτων) σε δημόσιους χώρους, σε ανάμνηση των πεσόντων των Βαλκανικών πολέμων. Ειδικότερα η έρευνα εστιάζει στον χώρο, τον χρόνο, τους φορείς και το ιδεολογικό, πολιτικό και κοινωνικό κλίμα της εποχής στην οποία ανεγέρθηκαν τα μνημεία. Η ιστορία της ανέγερσης των μνημείων αποτυπώνει τη λειτουργία τους ως ενεργών διεργασιών μνήμης. Η διατριβή κατέδειξε ότι η θεσμική μνήμη ανέδειξε επιλεκτικά από το παρελθόν των Βαλκανικών πολέμων τις μνήμες που προσιδίαζαν στην επίσημη και κυρίαρχη αφήγηση. Επιπλέον η περίοδος των Βαλκανικών πολέμων επισκιάστηκε από τον Διχασμό και κυρίως από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Εντασσόμενη στον κύκλο της δεκαετίας 1912-1922 η συλλογική μνήμη της ήττας έγινε ισχυρότερη από τη μνήμη της νίκης. Οι μνήμες των κοινοτήτων από την άλλη πλευρά συνδιαμορφώθηκαν με την κυρίαρχη θεσμική μνήμη στο μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα.