Τα μεταλλικά αντικείμενα από την ανασκαφή του οικισμού και του Ιερού στον Θέρμο Αιτωλίας: η διαχρονική σημασία του αιτωλικού Ιερού μέσα από τα αναθήματά του

Abstract

The doctoral thesis under the title "The metal objects from the excavation of the settlement and the sanctuary in Thermos, Aetolia.The diachronic importance of the Aetolian Sanctuary through its votive offerings." presents, and examines 412 metal objects that has been found during the excavations of the prehistoric settlement and the deeper stratas of the temple of Apollo in Thermos, Aetolia.The artefacts are made of bronze or iron and they belong to the categories of weapons, tools, vessels and jewelry. The thesis is comprised of eight chapters that can be summarized as follows. The first chapter refers to the excavations carried out at the site by G. Sotiriadis, K. Romaios and I. A. Papapostolou and to the previous studies of the metal objects from the site.In the second chapter, entitled "History of the Research of Weapons, Tools, and Jewelry", all the major studies of the categories of the examined material are presented in chronological order. The metal artefacts are presented, classified into types and dated in the third chapter. They belong to the categories of weapons, jewelry, tools and vessels. The most numerous groups are those of spearheads, spiral rings, rings, and iron cauldron handles. Based on the data we draw from the typological study of the material, it seems that the older objects had utilitarian character, element that is consistent with the existence of the Bronze Age settlement. During the Late Mycenaean - Early Protogeometric period the situation must have changed as metal objects, that consist mainly of pins, knives and trunnion axes could be considered prestige objects or objects related to worship of a deity or deities. During the heyday of the sanctuary, which coincided with the Late Geometric - Early Archaic period, weapons, tools and jewelry increased in number. Some of these items appear to be locally produced while others appear to have been influenced from Italy, the East, the Caucasus region, Central and Eastern Europe. Relations are also detected with Olympia, Vitsa, Kalapodi, Pheres, Philia and Macedonia. The fourth chapter, entitled "The Aetolian metalworking workshop" deals with the presence of foundries in the sanctuary, at least during the Late Geometric - Early Archaic Period. Since the metal objects we examine come from a sanctuary, in the chapter entitled "Evolution of the sanctuary of Thermos in relation to the metal finds", we try to draw information from the metal objects regarding rituals and other events that took place in the sanctuary. So far we don't have any cultic items that can be dated in the Bronze age, but there are numerous indications that gatherings for the consumption of food and drink (feasting) took place in the paved area in front of Megaron A and probably inside of it. Knives, chisels, and spearheads dating to this period, along with high quality pottery, indicate contacts with major Mycenaean centers. After the destruction of Megaron A in the 11th century B.C. Megaron B was built. It is the first time that we have clear indications for the performance of worship. In the period following the destruction of Megaron B (Late Geometric - Early Archaic period) two cultic nuclei were created: the hearth of burnt sacrifices, that was founded on the ruins of Megaron B and the altar that produced the thick layer of black, from the sacrifices, soil to the south. The metal objects of the period are related to both of them but mostly with the altar that produced the black soil. Most of them could have been deposited in pits, similar to those found south of the hearth of the burnt sacrifices. These two nuclei of worship were in use during the 7th century B.C. The metal objects that can be dated in this period are few and they are spearheads, a knife and biconical beads. Around 620 B.C. a cella was built above the hearth of burnt sacrifices.The metal finds of the period consist of cast rings and few pins. Only few metal objects can be assigned to the 6th / early 5th centuries B.C. and only one sealing ring can be dated to the 5th / 4th century B.C. In the sixth chapter of the thesis an attempt is made to identify the worshiped deities. The analysis mainly concerns the Late Geometric - Early Archaic period when the two nuclei of worship were formed, from which the hearth of the burnt sacrifices was probably related to Apollo and Apelles and the altar to the south to Artemis. The seventh chapter entitled "The sanctuary of Thermos through other testimonies" examines the evolution of the prosperous settlement of the Bronze Age to the important sanctuary of supra-local character. The eighth and last chapter deals with the conclusions that emerge from the study and analysis of the material. It seems possible that the feasts that took place during the Bronze Age, may have gradually led to the cultic use of the place during Late Mycenaean - Early Protogeometric period. During Late Geometric - Early Archaic period, the hearth of the burnt sacrifices may have been related to the Apelles, which in turn may have evolved into the later Thermika, a development that probably explains the choice of Thermos as center of the Aetolian League from the 4th century B.C. onwards. In the 7th century B.C. there are indication for changes in the ritual, changes that were completed with the erection of the cella around 620 BC. After that the offering of metal objects to the deity/deities declined and seems to have stopped from the 5th/4th century B.C. onwards. We do not know the circumstances that led to this change in ritual and maybe future research will provide answer this question.

Στην παρούσα εργασία με τίτλο " Τα μεταλλικά αντικείμενα από την ανασκαφή του οικισμού και του Ιερού στον Θέρμο Αιτωλίας. Η διαχρονική σημασία του αιτωλικού Ιερού μέσα από τα αναθήματά του." εξετάζονται όλα τα μεταλλικά αντικείμενα που προέρχονται από τον προϊστορικό οικισμό και τα βαθύτερα στρώματα του ναού του Απόλλωνα στον Θέρμο Αιτωλίας. Πρόκειται για μία πρωτότυπη συνθετική εργασία όπου για πρώτη φορά παρουσιάζονται συγκεντρωτικά 412 μεταλλικά αντικείμενα που ανήκουν στις κατηγορίες των όπλων, των εργαλείων, των αγγείων και των κοσμημάτων. Τα περισσότερα αντικείμενα βρέθηκαν κατά τη διάρκεια των παλαιών ανασκαφών του ιερού με αποτέλεσμα να λείπουν ακριβή στοιχεία εύρεσης. Η εργασία διακρίνεται σε οκτώ κεφάλαια στα οποία γίνεται η παρουσίαση, τυπολογική και χρονολογική μελέτη των αντικειμένων ενώ στη συνέχεια επιχειρείται ανασύνθεση του λατρευτικού τυπικού, αναζητούνται οι λατρευόμενες θεότητες και τέλος, στην προσπάθεια να ενταχθεί το ιερό στην ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα εξετάζεται σε σχέση με τα υπόλοιπα ανασκαφικά κυρίως ευρήματα της ευρύτερης περιοχής. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στις ανασκαφικές έρευνες που έχουν γίνει στον χώρο από τους Γ. Σωτηριάδη, Κ. Ρωμαίο και Ι. Α. Παπαποστόλου και στις προηγούμενες μελέτες του υλικού. Στο δεύτερο κεφάλαιο που έχει τίτλο "Ιστορία της έρευνας των όπλων, των εργαλείων και των κοσμημάτων" παρουσιάζονται οι παλαιότερες συνθετικές μελέτες των όπλων, των εργαλείων και των κοσμημάτων.Τα μεταλλικά αντικείμενα παρουσιάζονται αναλυτικά στο τρίτο κεφάλαιο της εργασίας, κατατάσσονται σε τύπους και χρονολογούνται. Ανήκουν στις κατηγορίες των όπλων, των κοσμημάτων, των εργαλείων και των μεταλλικών αγγείων. Οι πολυπληθέστερες ομάδες είναι εκείνες των αιχμών δοράτων, των σφηκωτήρων, των δαχτυλιδιών και των σιδερένιων λαβών λεβήτων. Με βάση τα στοιχεία που αντλούμε από την τυπολογική μελέτη των αντικειμένων φαίνεται πως τα παλαιότερα αντικείμενα είχαν χρηστικό χαρακτήρα, στοιχείο που συνάδει με την ύπαρξη του προϊστορικού οικισμού. Κατά την Υστερομυκηναϊκή – Πρώιμη Πρωτογεωμετρική περίοδο η κατάσταση διαφοροποιείται καθώς τα μεταλλικά αντικείμενα, περόνες, μαχαιρίδιο, βραχιονοπελέκεις και μία χάλκινη λαβή λέβητα, θα μπορούσαν να θεωρηθούν αντικείμενα κύρους ή αντικείμενα που σχετίζονται με τη λατρεία. Κατά την περίοδο ακμής του ιερού, που συμπίπτει με την Υστερογεωμετρική - Πρώιμη Αρχαϊκή περίοδο, αυξάνονται τα όπλα, τα εργαλεία και τα κοσμήματα. Φαίνεται πώς κάποια από τα αντικείμενα είναι τοπικής παραγωγής ενώ άλλα δείχνουν να έχουν δεχτεί επιδράσεις από την Ιταλία, την Ανατολή, την περιοχή του Καυκάσου, την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Ανιχνεύονται επίσης σχέσεις με την Ολυμπία, τη Βίτσα, το Καλαπόδι, τις Φερές, τη Φίλια και τη Μακεδονία. Το τέταρτο κεφάλαιο, με τίτλο "Το Αιτωλικό Εργαστήριο", πραγματεύεται την παρουσία εργαστηρίων κατεργασίας μετάλλου στο ιερό, τουλάχιστον κατά την Υστερογεωμετρική – Πρώιμη Αρχαϊκή Περίοδο, περίοδο ακμής του ιερού. Εκτός από τα αντικείμενα αιτωλικής παραγωγής στο ιερό υπάρχουν και αντικείμενα που προσγράφονται στο θεσσαλικό εργαστήριο. Δεδομένου ότι τα μεταλλικά αντικείμενα που παρουσιάζουμε προέρχονται από ένα ιερό, στο κεφάλαιο με τίτλο "Η εξέλιξη του Ιερού του Θέρμου σε Συνάρτηση με τα Μεταλλικά Ευρήματα", προσπαθούμε να αντλήσουμε από αυτά πληροφορίες που αφορούν σε σχέση με τελετουργικά και άλλα δρώμενα που λάβαιναν χώρα στο ιερό. Κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού δεν φαίνεται να τελούνταν κάποιου είδους λατρεία. Αντίθετα στην πλακόστρωτη έκταση μπροστά από το Μέγαρο Α αλλά πιθανόν και στο εσωτερικό του, λάβαιναν χώρα συναθροίσεις που είχαν ως σκοπό την κατανάλωση φαγητού και ποτού. Τα μαχαιρίδια, οι σμίλες και οι αιχμές δοράτων που χρονολογούνται στην περίοδο που εξετάζουμε, μαζί με πήλινα αντικείμενα υψηλής τέχνης, δηλώνουν επαφές με μεγάλα μυκηναϊκά κέντρα. Μετά από την καταστροφή του Μεγάρου Α, ιδρύεται τον 11ο αι. π.Χ. το Μέγαρο Β, νοτίως του οποίου εντοπίστηκαν σαφείς ενδείξεις για την τέλεση λατρευτικών πράξεων (κτιστός «βόθρος θυσιών», κυκλοτερή κατασκευάσματα). Την περίοδο που ακολούθησε την καταστροφή του Μεγάρου Β (΄Υστερη Γεωμετρική – Πρώιμη Αρχαϊκή περίοδος) δημιουργήθηκαν δύο πυρήνες λατρείας: η εστία των ολόκαυστων θυσιών που ιδρύθηκε επάνω στα ερείπια του Μεγάρου Β και ο βωμός που παρήγαγε το μελανό στρώμα θυσιών διατροφικού χαρακτήρα στα νότια. Τα μεταλλικά αντικείμενα της περιόδου σχετίζονται και με την εστία και με τον βωμό αλλά κυρίως με τον βωμό στα νότια. Είναι στη συντριπτική τους πλειοψηφία όπλα και κοσμήματα, με πολυπληθέστερη την ομάδα των χάλκινων σφηκωτήρων που χρησιμοποιήθηκαν για την ανάθεση στη θεότητα ενός πλοκάμου, την παιδικήν τρίχα ή την ἐφηβικήν τρίχα. Πιθανόν τα περισσότερα από τα μεταλλικά αντικείμενα να είχαν αποτεθεί σε λάκκους, όμοιους με αυτούς που βρέθηκαν νοτίως της εστίας των ολόκαυστων θυσιών. Μοναδικό εύρημα παραμένει η χάλκινη σφραγίδα που ίσως σχετίζεται με το ιερατείο. Οι δύο αυτοί πυρήνες λατρείας εξακολούθησαν να είναι σε χρήση και κατά τον 7ο αι. π.Χ.. Επιπλέον νοτίως της εστίας στήθηκε ένας πεσσόμορφος αργός ιερός λίθος. Τα μεταλλικά αντικείμενα που μπορούν να ενταχθούν στην περίοδο αυτή είναι λιγοστά και πρόκειται για αιχμές δοράτων, ένα μαχαιρίδιο και αμφικωνικές χάντρες. Περί τα 620 π.Χ. χτίστηκε ένας σηκός στη θέση της εστίας των ολόκαυστων θυσιών, στοιχείο που σηματοδοτεί αλλαγή του λατρευτικού τυπικού. Τα μεταλλικά ευρήματα της περιόδου είναι ελάχιστα και αποτελούνται από χυτούς δαχτυλίους, κρίκους και λιγοστές περόνες. Αντικείμενα της ομάδας αυτής μπορούν να χρονολογηθούν και στον 6ο/πρώιμο 5ο αι. π.Χ. Στον 5ο/4ο αι. π.Χ. χρονολογείται μόνο ένα δαχτυλίδι με σφραγιστική επιφάνεια του οποίου δυστυχώς δεν γνωρίζουμε την ανασκαφική του συνάφεια. Στο έκτο κεφάλαιο της διατριβής γίνεται προσπάθεια να ταυτιστούν οι λατρευόμενες θεότητες. Η ανάλυση αφορά κατά κύριο λόγο στην Υστερογεωμετρική – Πρώιμη Αρχαϊκή περίοδο οπότε και είχαν διαμορφωθεί οι δύο πυρήνες λατρείας, από τους οποίους ο βωμός της τέφρας πιθανόν να σχετιζόταν με τον Απόλλωνα και τις Απέλλες και ο βωμός του μελανού στρώματος με την Άρτεμη. Το έβδομο κεφάλαιο με τίτλο "Το ιερό του Θέρμου μέσα από άλλες μαρτυρίες" πραγματεύεται την εξέλιξη του χώρου από έναν σημαντικό οικισμό της Εποχής του Χαλκού σε ένα σημαντικό ιερό υπερτοπικού χαρακτήρα και τέλος στο κέντρο της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Τα ανασκαφικά δεδομένα είναι πολύ σημαντικά καθώς οι γραπτές μαρτυρίες χρονολογούνται από τον 5ο αι. π.Χ. κ. ε.. Η αρχική σημασία της περιοχής οφείλεται στην τοποθεσία της, καθώς διαθέτει βοσκοτόπια και καλλιεργήσιμες εκτάσεις ενώ εκεί κατέληγαν μονοπάτια που οδηγούσαν στη Θεσσαλία μέσω των βουνών. Κατά την Υστερομυκηναϊκή – πρώιμη Πρωτογεωμετρική περίοδο υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για την τέλεση λατρευτικών πράξεων ενώ εξακολουθούσαν οι συναθροίσεις κατανάλωσης φαγητού και ποτού, οι οποίες λάβαιναν χώρα και κατά την προηγούμενη περίοδο. Τα μεταλλικά αντικείμενα συνηγορούν υπέρ της ύπαρξης μελών αριστοκρατίας. Μετά από την καταστροφή του Μεγάρου Β γύρω στο 900 π.Χ. εξακολουθούν να λαμβάνουν χώρα γεύματα σε σχέση με τον βωμό του μελανού στρώματος και πιθανόν να αφορούσαν τελετές ενηλικίωσης. Τα αναθήματα της περιόδου αυτής στον Θέρμο είναι αποκλειστικά μεταλλικά στοιχείο που πιθανόν να δείχνει ότι ανατέθηκαν ως επιθυμία καταξίωσης ατόμων και κυρίως ομάδων διαμέσου της συμμετοχής σε κοινή λατρεία. Οι αλλαγές στον χώρο κατά τον 7ο αι. π.Χ. ίσως να υποδεικνύουν μία αλλαγή στο λατρευτικό τυπικό. Οι θυσίες συνέχισαν να λαμβάνουν χώρα στους δύο βωμούς όπως και τα γεύματα. Τα μεταλλικά αντικείμενα είναι ωστόσο λιγότερα σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο. Περί το 620 π.Χ. έγιναν εκτεταμένες εργασίες στον χώρο και υλοποιήθηκε ένα οικοδομικό πρόγραμμα, στο οποίο περιλαμβανόταν η ανέγερση τριών ναών. Επίσης διαπιστώνεται αλλαγή στο λατρευτικό τυπικό, αλλαγή που υπαγορεύεται από την απουσία όπλων ή κοσμημάτων που μπορούν να αποδοθούν στην περίοδο αυτή. Τα αντικείμενα αυτά αντικαθίστανται από δαχτυλίδια και κρίκους που πιθανόν ανατίθενται όχι ως προσωπικά αντικείμενα αλλά αντί νομισμάτων. Στον 6ο και 5ο αι. π.Χ. χρονολογούνται λιγοστές περόνες, οι οποίες πιθανόν να σχετίζονται με την ανάθεση ενδυμάτων στη θεότητα. Μοναδικό εύρημα που ανήκει στον 5ο/4ο αι. π.Χ. είναι ένα δαχτυλίδι με σφραγιστική επιφάνεια. Το όγδοο και τελευταίο κεφάλαιο αφορά στα συμπεράσματα που προκύπτουν από τη μελέτη και την ανάλυση του υλικού. Οι συναθροίσεις κατανάλωσης ποτού και φαγητού που γίνονταν κατά την Εποχή του Χαλκού, ίσως να οδήγησαν σταδιακά στη λατρευτική χρήση του χώρου, οι πρώτες σαφείς ενδείξεις της οποίας ανιχνεύονται κατά την Υστερομυκηναϊκή – Πρώιμη Πρωτογεωμετρική περίοδο. Από τους δύο πυρήνες λατρείας που δημιουργήθηκαν κατά την Υστερογεωμετρική – Πρώιμη Αρχαϊκή περίοδο η εστία των ολόκαυστων θυσιών πιθανόν να σχετίζεται με τις Απέλλες, οι οποίες με τη σειρά τους ίσως να εξελίχθηκαν στα μεταγενέστερα Θερμικά, εξέλιξη που πιθανόν να εξηγεί και την επιλογή του Θέρμου ως κέντρου της Αιτωλικής Συμπολιτείας από τον 4ο αι. π.Χ. κ.ε. Τον 7ο αι. π.Χ. οι κρίκοι, οι δαχτύλιοι και οι περόνες μαρτυρούν αλλαγή στο λατρευτικό τυπικό, αλλαγή που ολοκληρώνεται με την ανέγερση του σηκού περί το 620 π.Χ. Οι ίδιες κατηγορίες ευρημάτων αντιπροσωπεύονται και τον 6ο αι. π.Χ./αρχές 5ου αι. π.Χ. Μετά φαίνεται πως σταματά η ανάθεση μεταλλικών αντικειμένων καθώς έχουμε μόνο ένα δαχτυλίδι. Δεν γνωρίζουμε τις συνθήκες που οδήγησαν σε αυτή την αλλαγή του λατρευτικού τυπικού. Πιθανόν μελλοντικές έρευνες να δώσουν απάντηση στο ερώτημα αυτό.