Ο θεσμός της προσωπικής και οικονομικής αγγαρείας (angarie personali e reali) στις κτήσεις των Βενετών στον ελληνόφωνο χώρο: η περίπτωση της Πελοποννήσου κατά τη Β΄Βενετοκρατία (1685-1715)

Abstract

The present study aims to investigate the system of statute labour imposed by Venetians in Peloponnese, during the period known as the Seconda Venetocrazia, that is the period of Venetian Rule (1685-175). This fiscal policy, in the form of personal service and corvée levies owed to the state by certain classes of the local population, is in fact a very old one, dating back to the ancient times and following a long path in the greek – speaking world up to the modern era and its final abolition in 1948. After the loss of Crete the conquest of Morea was seen as the revival of the venetian overseas empire. However, the new possession presented many peculiarities: it was ephemeral, geographically extensive and severely depopulated with vast areas of uncultivated and untapped land, primitive infrastructure, complete lack of road network and without any remarkable urban activity. With the ultimate aim of its economic exploitation, the Venetians sought to organize it by introducing a series of reforms in administration, institutions and the economy. The system of statute labour, corvée or public service was establish by the Venetians in the Peloponnesian peninsula in the same way that it had already been imposed in all venetian overseas possessions. Public service in this period and area included personal obligations rendered in the form of unpaid labor that were soon commuted to cash contributions for several reasons. As documentated in the written sources of this era, local populations were obliged to offer several days of service in the defence projects and the salt fields. They were also expected to offer their services in the manufacturing of gunpowder and in the cutting and transportation of wood. Apparently, the Peloponnesians were not expected to contribute to the venetian galleys, however their most important duty was related to the quartering and the reequipment of the dragoons and their mounts. This study puts emphasis on the social impact of the imposition of such fiscal policies on the rural population of the peloponnesian peninsula. We shall not forget to mention that the system of statute labour was accompanied by all kinds of injustice. The identity of the people who sought or were entitled to be excluded not only from the public services but also from the cash contributions, both legally and illegally, is interesting: the citizens were able to take advantage of exemptions while still resident in the villages, while an irregularly large number of land cultivators who were subject to the landowners’ estates were excluded from these obligations. The extremely large number of people claiming and obtaining exemptions created an acute social problem that put serious obstacles in the way of Venice’s aspirations for the uninterrupted economic exploitation of its vast new possession.

Η παρούσα μελέτη αποσκοπεί στην ιστορική διερεύνηση του συστήματος των προσωπικών και οικονομικών αγγαρειών (angarie personali e reali) του Δημοσίου, όπως αυτό εφαρμόστηκε από τους Βενετούς στο γεωγραφικό χώρο της Πελοποννήσου κατά τη χρονική περίοδο της Β΄ Βενετοκρατίας. Πρόκειται για ένα δημοσιονομικό σύστημα με ευρύτατη εφαρμογή στις βενετικές κτήσεις του ελληνόφωνου χώρου, αλλά και για μία πρακτική με πλούσια ιστορία, η οποία, όπως είναι γνωστό, στον ελλαδικό χώρο ακολούθησε μία μακρά διαδρομή από τους αρχαίους χρόνους μέχρι τη σύγχρονη εποχή και την οριστική κατάργησή του το 1948. Η περίοδος στην οποία εστιάζεται το ενδιαφέρον αυτής της μελέτης, παρουσιάζει πολλές ιδιαιτερότητες: αποτέλεσε μία κτήση εφήμερη, αλλά ταυτόχρονα εξαιρετικά εκτεταμένη γεωγραφικά, αποδυναμωμένη πληθυσμιακά, με μεγάλες εκτάσεις ακαλλιέργητης και αναξιοποίητης γης, πρωτόγονες υποδομές, παντελή έλλειψη οδικού δικτύου και ισχνή αστική δραστηριότητα. Με απώτερο σκοπό την οικονομική κυρίως εκμετάλλευσή της, οι Βενετοί επεδίωξαν να την οργανώσουν εισάγοντας μία σειρά από μεταρρυθμίσεις στη διοίκηση, τους θεσμούς και την οικονομία. Όπως ήταν φυσικά αναμενόμενο, η αγγαρεία, ως δημοσιονομική διαδικασία, εισήχθη και εκεί. Ωστόσο, η κτήση αυτή αποτέλεσε μία ιδιαίτερη και μοναδική περίπτωση όσον αφορά στην εφαρμογή του συστήματος αυτού, καθώς μετά την κατάκτησή της, οι σημαντικότερες από τις αγγαρείες που επιβάρυναν τον ντόπιο πληθυσμό μετατράπηκαν από προσωπικές σε οικονομικές. Όπως αναφέρεται στις πηγές, οι αγγαρείες αυτές περιλάμβαναν την παροχή καταλύματος στα μισθοφορικά έφιππα σώματα, την παροχή υπηρεσίας στα αμυντικά έργα, την εργασία στις αλυκές, την επίταξη των μεταφορικών ζώων, καθώς και την παρασκευή του νίτρου για την πυρίτιδα. Από τις βενετικές πηγές προκύπτει ότι στους κατοίκους της Πελοποννήσου δεν επιβλήθηκε η επαχθέστατη υπηρεσία στις γαλέρες. Ας τονιστεί εδώ ότι η επιβολή της αγγαρείας στην περιοχή ταυτίστηκε σε μεγάλο βαθμό με την παρουσία των δραγόνων, καθώς και με μία σειρά από υποχρεώσεις, οι οποίες είχαν σχέση με την κάλυψη των αναγκών του μισθοφορικού αυτού σώματος, του οποίου η παρουσία στην Πελοπόννησο υπήρξε εξαιρετική και ιδιαίτερη περίπτωση στον ελληνόφωνο βενετοκρατούμενο χώρο. Στην παρούσα διατριβή δόθηκε έμφαση στις κοινωνικές επιπτώσεις της αγγαρείας στην πελοποννησιακή κοινωνία, αλλά και στις συνέπειες για την ίδια την κυρίαρχο, καθώς η επιβολή του συστήματος αυτού υπήρξε επαχθέστατη και συνοδεύτηκε από κάθε είδους αυθαιρεσία, ενώ η ταυτότητα των προσώπων εκείνων που επεδίωκαν ή που δικαιούνταν να εξαιρεθούν, ανάλογα με τη χρονική περίοδο, τη γεωγραφική περιοχή ή τις πολιτικές συνθήκες, παρουσιάζει ενδιαφέρον. Ειδικά στην Πελοπόννησο, κατά τρόπο παράτυπο, εξαιρέθηκε ένας μεγάλος αριθμός αγροτών που υπάγονταν στα κτήματα των γαιοκτημόνων. Το γεγονός αυτό δίχασε τον αγροτικό κόσμο πυροδοτώντας ταυτόχρονα έντονη δυσαρέσκεια απέναντι στη βενετική διοίκηση και τους «αστούς» ευνοούμενούς της. Οι συνθήκες αυτές έθεταν σοβαρά εμπόδια στις βλέψεις της Βενετίας για απρόσκοπτη οικονομική εκμετάλλευση της αχανούς νέας κτήσης, ενώ οι συνέπειες της κοινωνικής αυτής δυσαρέσκειας έγιναν ιδιαίτερα αισθητές στους κυριάρχους εν όψει του οθωμανικού κινδύνου. Η αδυναμία της Βενετίας να επιβληθεί στο εσωτερικό της χώρας μαρτυρά την αδύναμη θέση πλέον της στον κόσμο της Ανατολικής Μεσογείου.