Ελληνικός Στρατός, 1935-1945: η μετάβαση από τον αλυτρωτισμό στην αυτόνομη παρεμβατικότητα

Abstract

The political intervention of the Hellenic Army was a decisive factor in the shaping of Greece’s political scene since 1909. From that point, either directly or indirectly, groups of officers were extensions of political factions acting on their behalf. In March 1935, Venizelist army and naval officers organised and carried out a military coup aimed at overthrowing the elected conservative government. The failure of the military coup results in significant changes to the structure of the army command and to changes in the political scene. The political balance within the army is significantly disrupted due to the demotion and dismissal of hundreds of Venizelist army officers. The army command was subsequently closely connected with the crown. The ideological identity of the officers changes, it is no longer associated with irredentism, which was carried by the Venizelist officers, it also effaces the existence of a strong intergenerational relationship between senior Venizelist officers and junior officers. This relationship had allowed the continuous renewal of the anti-royal elements within the army. After the events above, the Dictatorship of Metaxas implements a general corporatism; this creates a fascination amongst the junior officers towards an autonomous, from the state, political system. The successful Greek-Italian war renewed the military prestige of the officers, united the society, renewed the popularity of the army. At the same time, the way the war was conducted made the generals operating on the front autonomous from the central political and state leadership. This resulted in the initiative for capitulation to the German forces but also the formation of the first cooperation government with the foreign occupiers. The Battle of Crete, despite its short duration, introduced Greece to the particular circumstances of the Second World War with elements such as the military involvement of civilians and the connection of the British military efforts with the conquered Greeks. The move of the official government to the Middle East and the gradual formation of Greek exiled military and naval forces on the side of the British in the battle against the Axis allows Greece to maintain its presence during the course of the war. Within the Greek exiled army, the British allowed and perhaps supported the inclusion of dismissed officers of the 1935 coup. This results in a conflict between the Venizelist officers and the pro-royal officers. A new factor in this conflict is the introduction of leftist groups, with communist leaders, that start acting against the pro-royal and pro-Metaxas elements of the army. A number of pro-Venizelist officers are connected with the leftist groups forming a grouping that the pro-royals can organise against. The junior officers especially identify the centrists/ Venizelists with a potential communist overthrow. The three factions within the exiled army aim to control it in order to be in the position to control the future political landscape of post-liberation Greece for the benefit of their factions. The failed leftist coup in April 1944 in Egypt will result in the dissolution of the Greek units and the creation of a single new one that is solely loyal to the crown. These developments formed a new element, the beginning of the autonomy of the junior officers and their political radicalization, first within the army. The last stop in this direction will be the military conflict of December 1944 in Athens. The conditions and the result of this conflict will be the catalyst for the creation of the belief that the army is entitled to have an interventionist role; this role will no longer be in service of political factions but in service of the army itself.

Η πολιτική παρεμβατικότητα του στρατού υπήρξε από το 1909 καθοριστική για την πολιτική ζωή της χώρας. Έκτοτε, είτε άμεσα, είτε έμμεσα, ομάδες αξιωματικών αποτελούσαν προεκτάσεις πολιτικών παρατάξεων και δρούσαν για λογαριασμό τους. Τον Μάρτιο του 1935 βενιζελικοί αξιωματικοί του στρατού και του ναυτικού οργανώνουν και εκτελούν στρατιωτικό κίνημα με στόχο την ανατροπή της εκλεγμένης κυβέρνησης του Λαϊκού Κόμματος. Το κίνημα αποτυγχάνει με ουσιαστικές συνέπειες για τον στρατό και για την πολιτική ζωή της χώρας. Η καθαίρεση και απόταξη εκατοντάδων ικανών βενιζελικών αξιωματικών περιορίζει την πολεμική ικανότητα του στρατού, ανατρέπει την πολιτική ισορροπία στο εσωτερικό του και τον συνδέει άρρηκτα με τον θρόνο. Επίσης αλλάζει η ιδεολογική ταυτότητα των αξιωματικών η οποία πλέον παύει να συνδέεται με τον αλυτρωτισμό, φορείς του οποίου ήταν οι φιλοβενιζελικοί αξιωματικοί. Ακυρώνεται η ύπαρξη μιας ισχυρής διαγενεακής ηθικής σχέσης μεταξύ αρχαιοτέρων στην ιεραρχία φιλοβενιζελικών αξιωματικών και νεοτέρων αξιωματικών, μια διαδικασία που επέτρεπε την συνεχή ανανέωση του μη φιλοβασιλικού πόλου στο στράτευμα.Μετά τα παραπάνω η Δικτατορία του Μεταξά, στο πλαίσιο του γενικότερου κορπορατισμού που εφαρμόζει, γοητεύει πολλούς νεαρούς αξιωματικούς και ευέλπιδες προς ένα αυτόνομο από την πολιτεία, δικό τους αξιακό πολιτικό σύστημα. Ο επιτυχής ελληνοϊταλικός πόλεμος ανανέωσε το πολεμικό κύρος των αξιωματικών, ενοποίησε την κοινωνία, ανανέωσε την λαϊκότητα του στρατού. Παράλληλα ο τρόπος που διεξήχθη αυτονόμησε τους στρατηγούς του Μετώπου από την κεντρική πολιτική και πολιτειακή ηγεσία. Αποτέλεσμα η πρωτοβουλία για την συνθηκολόγηση με τις γερμανικές δυνάμεις αλλά και την συγκρότηση από αυτούς της πρώτης κατοχικής κυβέρνησης συνεργασίας με τους κατακτητές. Η Μάχη της Κρήτης, παρά τη σύντομη διάρκεια, εισήγαγε την Ελλάδα στο ιδιαίτερο πλαίσιο του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου με κυρίαρχα, τα στοιχεία της πολεμικής εμπλοκής των πολιτών, της άρρηκτης σύνδεσης της βρετανικής πολεμικής προσπάθειας με τους κατακτημένους έλληνες. Η μετάβαση της επίσημης κυβέρνησης στην Μέση Ανατολή και η σταδιακή διαμόρφωση ελληνικών εξόριστων δυνάμεων στο πλευρό των βρετανικών, στην μάχη κατά του Άξονα διατηρεί παρούσα την Ελλάδα στην πορεία του πολέμου. Στο εσωτερικό του ελληνικού εξόριστου στρατού οι βρετανοί επιτρέπουν και ίσως υποστηρίζουν την ένταξη αποτάκτων αξιωματικών του κινήματος του 1935. Στην σύγκρουση των τελευταίων με τους φιλοβασιλικούς αξιωματικούς, έρχεται να προστεθεί και ένας τρίτος ισχυρός παράγων, οι αριστερές οργανώσεις, με κομουνιστές επικεφαλής, που με αντιφασιστικό πρόσημο δρουν εναντίον των φιλομοναρχικών και φιλομεταξικών στελεχών. Κάποιοι φιλοβενιζελικοί συνδέονται με τις αριστερές οργανώσεις διαμορφώνοντας ένα πόλο στον οποίον εναντιώνονται οι φιλοβασιλικοί. Ιδιαίτερα οι νεαροί αξιωματικοί μοναρχικοί ταυτίζουν απολύτως τους κεντρώους - βενιζελικούς με την κομουνιστική ανατροπή. Οι τρείς παρατάξεις στο εσωτερικό του εξόριστου στρατού έχουν ως στόχο τον έλεγχο του, προκειμένου μέσω αυτού να ελέγξουν το μελλοντικό πολιτικό τοπίο στην Ελλάδα της απελευθέρωσης σε όφελος των παρατάξεων τους. Το αποτυχημένο κίνημα των αριστεράς τον Απρίλιο του 1944 στην Αίγυπτο θα καταλήξει στην διάλυση των ελληνικών μονάδων και στην δημιουργία μιας και πιστής μόνο στον Θρόνο. Οι παραπάνω εξελίξεις διαμόρφωσαν ένα νέο στοιχείo, την αρχή της αυτονόμησης των νεαρών συντηρητικών αξιωματικών και την πολιτική τους ριζοσπαστικοποίηση, καταρχήν εντός του στρατού. Τελευταίος σταθμός σε αυτή την κατεύθυνση θα αποτελέσει η πολεμική σύγκρουση του Δεκεμβρίου 1944 στην Αθήνα. Οι συνθήκες διεξαγωγής της και το αποτέλεσμα θα λειτουργήσουν καθοριστικά για την δημιουργία της πεποίθησης ότι ο στρατός δικαιούται να έχει έναν παρεμβατικό πολιτικό ρόλο, αυτόνομο πλέον, όχι στην υπηρεσία πολιτικών παρατάξεων όπως στο παρελθόν, αλλά στην υπηρεσία του εαυτού του.