Ταφικά τοπία και τελετές στην αρχαία Μακεδονία: νεκροταφεία και έθιμα ταφής από την εποχή σιδήρου ως τη μέση ελληνιστική περίοδο

Abstract

This work presents the cemeteries and burial customs of Macedonia from the Iron Age to the Middle Hellenistic period. Although located outside the settlements, the cemeteries are part of the settlement and their location indicates the existence of an adjacent city or settlement. The number of discovered cemeteries certainly indicates a similar number of settlements and testifies to the duration of human activity in the whole area of today's Macedonia, during the period under consideration. There are presented 350 cemeteries from 210 sites that have been excavated to a great or small extent. This work presents the characteristics of the necropolises of each area and each time period. Through the overall presentation of the cemeteries it was possible to identify phenomena, which are not discernible in the individual examination of each of them. Thus, a number of important characteristics or problems per season are identified. A characteristic breadth and variety of burial practices is found in the Iron Age cemeteries. The period from the middle of the 7th to the middle of the 6th century B.C. does not seem to be represented in some areas and constitutes a noticeable gap in our historical continuity. Then the characteristic differences that distinguish the colonial coastal cemeteries from other cemeteries were identified. The beginning of the second quarter of the 6th century B.C. characterizes a special dynamic, erased by the rapid increase in the number of cemeteries and changes in the burial of the dead, elements that lead to interpretations of both the burial ideology and the historical and social developments in the Macedonian kingdom. The Classical Period brings a relative uniformity of burial practices that is found throughout the examined geographical area. In the 4th century B.C. we find the reuse of cemeteries whose use had ceased at the end of the 6th century, which must be related to historical events concerning the respective settlements. The period from the end of the 4th to the beginning of the 3rd century B.C. is also a station for the burial archeology of Macedonia, marked by the results of the Asian campaign of Alexander the Great. Prosperity is evident in the wealth of the bounties and the majestic burial monuments, underground and above ground, while the social differentiation of the class of etairoi from the rest of the population is characteristic. This luxury follows a rapidly declining course in the Hellenistic period, as evidenced by numerous burial examples throughout Macedonia and especially in Bottiaia, where the greatest prosperity had occurred.

Αντικείμενο της παρούσας μελέτης αποτελούν τα νεκροταφεία που έχουν αποκαλυφθεί και ερευνηθεί συστηματικά ή αποσπασματικά στον γεωγραφικό χώρο της σημερινής Μακεδονίας, καθώς και τα ταφικά έθιμα, από την Εποχή Σιδήρου έως τη Μέση Ελληνιστική Περίοδο. Αν και βρίσκονται εκτός οικισμών, τα νεκροταφεία αποτελούν κομμάτι του οικισμού και ο εντοπισμός τους δηλώνει και την ύπαρξη παρακείμενης πόλης ή εγκατάστασης. Ο αριθμός των αποκαλυφθέντων νεκροταφείων ασφαλώς δηλώνει ανάλογο αριθμό οικισμών και μαρτυρεί τη διάρκεια της ανθρώπινης δραστηριότητας στο σύνολο της έκτασης της σημερινής Μακεδονίας, κατά την περίοδο που εξετάζεται εδώ. Συνολικά παρουσιάζονται 350 νεκροταφεία από 210 θέσεις. Στα επιμέρους κεφάλαια παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά των νεκροπόλεων κάθε περιοχής και κάθε χρονικής περιόδου. Μέσα από τη συνολική παρουσίαση των επιμέρους νεκροταφείων γίνεται δυνατό να διαπιστωθούν φαινόμενα, τα οποία δεν διακρίνονται στη μεμονωμένη εξέταση του καθενός από αυτά. Έτσι, επισημαίνεται μία σειρά σημαντικών χαρακτηριστικών ή και προβλημάτων ανά εποχή. Για τα νεκροταφεία της Εποχής Σιδήρου διαπιστώνεται χαρακτηριστική ευρύτητα και ποικιλία ταφικών πρακτικών. Το χρονικό διάστημα από τα μέσα του 7ου έως τα μέσα του 6ου αι. π.Χ. σε ορισμένες περιοχές φαίνεται πως δεν εκπροσωπείται και συνιστά ένα αξιοπαρατήρητο κενό στην ιστορική μας συνέχεια. Έπειτα προσδιορίζονται οι χαρακτηριστικές διαφορές που διακρίνουν τα παράλια κυρίως νεκροταφεία των αποίκων από αυτά των γηγενών πληθυσμών. Την έναρξη του β΄ τετάρτου του 6ου αι. π.Χ. χαρακτηρίζει μια ιδιαίτερη δυναμική, που διαγράφεται από τη ραγδαία αύξηση του αριθμού των νεκροταφείων και τις αλλαγές στην κτέριση των νεκρών, στοιχεία που οδηγούν σε ερμηνείες τόσο για την ταφική ιδεολογία, όσο και για τις ιστορικές και κοινωνικές εξελίξεις στο μακεδονικό βασίλειο. Η Κλασική Περίοδος φέρνει μία σχετική ομοιομορφία ταφικών πρακτικών που διαπιστώνεται σε όλη την έκταση του εξεταζόμενου γεωγραφικού χώρου. Στον 4ο αι. π.Χ. διαπιστώνουμε επανάχρηση νεκροταφείων που η χρήση τους είχε διακοπεί στα τέλη του 6ου αιώνα, η οποία πρέπει να συσχετιστεί με ιστορικά γεγονότα που αφορούν τους αντίστοιχους οικισμούς. Τα τέλη του 4ου - αρχές του 3ου αι. π.Χ. αποτελούν έναν σταθμό και για την ταφική αρχαιολογία της Μακεδονίας, που σημαδεύεται από τα αποτελέσματα της ασιατικής εκστρατείας του Αλεξάνδρου Γ΄. Η ευμάρεια είναι έκδηλη στον πλούτο των κτερισμάτων και στα μεγαλοπρεπή ταφικά μνημεία, υπόγεια και υπέργεια, ενώ χαρακτηριστική είναι η κοινωνική διαφοροποίηση της τάξης των εταίρων από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Η πολυτέλεια αυτή ακολουθεί με γοργό ρυθμό φθίνουσα πορεία στη συνέχεια των ελληνιστικών χρόνων, όπως μαρτυρεί πλήθος ταφικών παραδειγμάτων σε όλη την έκταση της Μακεδονίας.