Ερμηνείες θανάτου, αφηγήσεις ζωής: η κοινωνική πρακτική της αυτοκτονίας στη μετεμφυλιακή Ελλάδα 1949-1967

Abstract

In the present PhD thesis suicide is treated as a social phenomenon with multiple contexts and implications. More specifically, suicide is evaluated as a sociological and historiographical category of analysis, since through the discourses related to suicides emerge social values, social identities, political relations and powers, images and social snapshots of the investigated period, in the present research of post-war Greece. Suicide is a "discourse" and social practice of everyday people, as it brings to the surface their anxieties, their social relationships, their desires, their frustrations. Through the analysis of suicide, social practices and cultural meanings, political dimensions and economic parameters, disciplines and resistance to the multiple levels of power unfold. The present study of suicide maps the experiences of "ordinary people" in the given historical context, the way they interpreted their experiences, their actions, illuminating aspects of the situations that pushed them to choose suicide instead of tolerance or adaptation. In other words, it investigates the social interventions that triggered the suicidal practice. Although the predominant discourse on suicide is the individual deviation in the field of psychopathology, the dissertation argues that interpretations of suicide recommend and draw on social meanings, beliefs and stereotypes, articulate discourses that undermine social practices and encircle the action of social subjects. After all, the thesis claims that the identification of suicide with psychiatric deviation is sampled to some extent by the intention to manipulate the social and political repercussions of suicide. At the same time, he normalizes and devalues the speech of the person who committed suicide in order to manage him, dismissing in the social margin any social message he projects with his suicide, characterizing him as a "sufferer" of a psychiatric disorder, who has no individual will and choice. In the present thesis suicidal behaviors are not considered as an individual deviation, but as a social practice that is influenced by the social, cultural, political and economic environment in which they manifest. The discourses on suicides, therefore, according to the present dissertation, are meanings that converse with wider social and cultural contexts. The discourse in relation to suicides, obey cultural conventions, predispose to social relations, construct meanings, cultural, political and social reflections that come from and refer to the social conditions of the living. Eventually, the discourses on suicide, derive and inflate discourses on life. As the person who committed suicide is constructed as a subject and manages through various cultural constructs, scientific disciplines, fields of knowledge, ethical tactics, social perceptions, legal constraints, the archival and bibliographic documentation is directed in multiple converging directions. The thesis uses critical statistics, the press, hospital records, death certificates, suicide notes, scientific analyzes, literary, theatrical and cinematic works.

Στην παρούσα διατριβή, η αυτοκτονία αντιμετωπίζεται ως κοινωνικό φαινόμενο με πολλαπλά συμφραζόμενα και προεκτάσεις. Πιο συγκεκριμένα, η αυτοκτονία αποτιμάται ως κοινωνιολογική και ιστοριογραφική κατηγορία ανάλυσης, αφού διαμέσου των λόγων για τις αυτοκτονίες αναδύονται κοινωνικές αξίες, πρότυπα συμπεριφοράς, κοινωνικές ταυτότητες, πολιτικές σχέσεις και εξουσίες, εικόνες και κοινωνικά στιγμιότυπα της διερευνώμενης περιόδου, στην παρούσα έρευνα της μεταπολεμικής Ελλάδας. Η αυτοκτονία συνιστά «λόγο» και κοινωνική πρακτική των ανθρώπων της καθημερινότητας, αφού ανασύρει στην επιφάνεια τις αγωνίες τους, τις κοινωνικές σχέσεις τους, τις επιθυμίες τους, τις απογοητεύσεις τους. Μέσα από την ανάλυση της αυτοκτονίας, ξεδιπλώνονται κοινωνικές πρακτικές και πολιτισμικά νοήματα, πολιτικές διαστάσεις και οικονομικοί παράμετροι, πειθαρχήσεις και αντιστάσεις στα πολλαπλά επίπεδα άσκησης και εκφοράς της εξουσίας. Η παρούσα μελέτη της αυτοκτονίας χαρτογραφεί βιώματα των «κανονικών ανθρώπων» στη δεδομένη ιστορική συγκυρία, τον τρόπο που νοηματοδότησαν τις εμπειρίες τους, τις δράσεις τους, διαφωτίζοντας όψεις των καταστάσεων που ώθησαν στην επιλογή της αυτοκτονίας αντί της ανεκτικότητας ή της προσαρμογής. Διερευνά δηλαδή, τις κοινωνικές παρεμβολές που πυροδότησαν την αυτοκτονική πρακτική. Αν και ο κυρίαρχος λόγος των αυτοκτονιών είναι η ατομική παρέκκλιση στο έδαφος της ψυχοπαθολογίας, η διατριβή υποστηρίζει ότι οι ερμηνείες για τις αυτοκτονίες συστήνουν και αντλούν από κοινωνικά νοήματα, πεποιθήσεις και στερεότυπα, αρθρώνουν λόγους που υποσκάπτουν κοινωνικές πρακτικές και περιχαρακώνουν τη δράση των κοινωνικών υποκειμένων. Άλλωστε, η ταύτιση της αυτοκτονίας με την ψυχιατρική απόκλιση, σταχυολογείται ως ένα βαθμό από την πρόθεση χειραγώγησης του κοινωνικού και πολιτικού απόηχου της αυτοκτονίας. Κανονικοποιεί και απαξιώνει ταυτόχρονα τον λόγο του αυτόχειρα για να τον διαχειριστεί, αποπέμποντας στο κοινωνικό περιθώριο το όποιο κοινωνικό μήνυμα προβάλλει με την αυτοκτονία του, χαρακτηρίζοντάς τον ως «πάσχοντα» από ψυχιατρική διαταραχή, ο οποίος δεν έχει ατομική βούληση και επιλογή, αλλά είναι έρμαιο της ψυχικής ασθένειας που τον συνοδεύει. Στη διατριβή οι αυτοκτονικές συμπεριφορές δε λογίζονται ως ατομική παρέκκλιση, αλλά ως κοινωνική πρακτική που επηρεάζονται από το κοινωνικό, πολιτισμικό, πολιτικό και οικονομικό περιβάλλον εντός του οποίου εκδηλώνονται. Οι λόγοι για τις αυτοκτονίες λοιπόν, συνιστούν σημασιοδοτήσεις που συνδιαλέγονται με ευρύτερα κοινωνικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα. Οι λόγοι που εκτυλίσσονται σχετικά με τις αυτοκτονίες, υπακούουν σε πολιτισμικές συμβάσεις, προδιαθέτουν σε κοινωνικές σχέσεις, κατασκευάζουν νοήματα, πολιτισμικές, πολιτικές και κοινωνικές ατενίσεις που προέρχονται, αναφέρονται και περιχαρακώνουν κοινωνικές συνθήκες των ζωντανών. Τελικά, οι λόγοι για τις αυτοκτονίες, απορρέουν και εμφυσούν λόγους για τη ζωή. Καθώς, ο αυτόχειρας συγκροτείται ως υποκείμενο και διαχειρίζεται μέσα από διάφορες πολιτισμικές κατασκευές, επιστημονικές πειθαρχίες, πεδία γνώσης, ηθικές τακτικές, κοινωνικές αντιλήψεις, νομικούς περιορισμούς, η αρχειακή και βιβλιογραφική τεκμηρίωση κατευθύνεται σε πολλαπλές συγκλίνουσες κατευθύνσεις. Στη διατριβή έχουν αξιοποιηθεί κριτικά στατιστικές καταγραφές, ο Τύπος, νοσοκομειακά αρχεία, ληξιαρχικές πράξεις θανάτου, σημειώματα αυτοκτονίας, επιστημονικές αναλύσεις, λογοτεχνικά, θεατρικά και κινηματογραφικά έργα.