Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη συλλογική μνήμη: η ανάδειξη ενός εθνικού συμβόλου (1936-1967): πολιτικές χρήσεις, ιστοριογραφικές αποτυπώσεις, δημόσιες μνημονεύσεις

Abstract

This thesis concerns the various commemorations, invocations and appropriations of Eleftherios Venizelos by an array of different agents, political parties and organizations, from his death in 1936 until 1967. The principal research question is how Venizelos, the leader of one out of the two opposing factions during the National Schism, transformed into a widely accepted political figure and a national symbol. Subsequently, two central questions arose: first, why was Venizelos, out of several political leaders of this era, selected as a person to be commemorated; second, which trajectory did these commemorations follow as a historical phenomenon. My research hypothesis is that the gradual acceptance of Venizelos as a symbol did not occur as a mere result of the passage of time, but as a product of specific political and social agendas, as well as a part of historical procedures regarding the reevaluation and historicization of the recent past. Methodologically, the research draws from the cultural history of the political, from memory studies and from reputation studies. The sources studied include archives of politicians and organizations, 30 newspapers and periodicals, as well as a textual corpus about Venizelos and his era: historiographical accounts, books, memoirs, political pamphlets, official publications by the State and the Army, schoolbooks, encyclopedias, etc.Some central conclusions of this thesis are the following: from 1936 until 1967, Eleftherios Venizelos was commemorated and invoked by agents of the whole political spectrum, for various reasons and on various occasions. These political invocations of Venizelos occurred simultaneously with specific procedures of historicizing his era on the fields of historiography, public history and public commemorations. Through these invocations and commemorations, the narrative that prevailed was the one of the Centrists, who principally carried out the memory work about Venizelos. This narrative was further popularized during the Metapolitefsi, a period during which Eleftherios Venizelos was unquestionably established in collective memory as ‘’εθνάρχης’’ (father of the nation).

Αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής αποτελούν οι ποικίλες μνημονεύσεις, επικλήσεις και οικειοποιήσεις του προσώπου του Ελευθέριου Βενιζέλου από μια πληθώρα διαφορετικών δρώντων, προσώπων, κομμάτων και οργανώσεων, από τον θάνατό του το 1936 έως το 1967. Κεντρικό ερώτημα αποτελεί, με βάση αυτές τις μνημονεύσεις, το πώς ο Βενιζέλος μετατράπηκε από τον ηγέτη της μίας εκ των δύο μεγάλων παρατάξεων του Εθνικού Διχασμού σε πολιτικό κοινής αποδοχής· πώς μετατράπηκε, σταδιακά, σε εθνικό σύμβολο. Από αυτή την αναζήτηση προέκυψαν δύο κεντρικά ερευνητικά ερωτήματα: πρώτον, γιατί επιλέχθηκε σε αυτές τις μνημονεύσεις ο Βενιζελος αντί οποιουδήποτε άλλου πολιτικού προσώπου∙ δεύτερον, ποια ήταν η πορεία των ίδιων των μνημονεύσεων του κρητικού πολιτικού ως διακριτού ιστορικού φαινομένου. Βασική υπόθεση εργασίας αποτελεί ότι η σταδιακή αποδοχή του Βενιζέλου δεν προέκυψε απλώς λόγω απομάκρυνσης από την εποχή του, ούτε λόγω της παρόδου του χρόνου, που επέτρεψε να ξεχαστούν τα «πολιτικά πάθη» και να αναγνωριστεί το μεγαλείο του. Αντιθέτως, η αναγνώρισή του συνδέθηκε με σύγχρονες αναγκαιότητες, εξυπηρέτησε πολιτικές και άλλες στρατηγικές, ενώ αποτέλεσε και προϊόν της επανανάγνωσης του παρελθόντος με τους όρους της συγκυρίας. Η έρευνα εγγράφεται στο πεδίο συνάντησης της πολιτικής με την πολιτισμική ιστορία, αξιοποιώντας μεθοδολογικά προβληματικές από τις σπουδές μνήμης και το σχετικά πρόσφατο πεδίο των σπουδών φήμης (reputation studies). Ως πηγές χρησιμοποιούνται αρχειακά τεκμήρια, 30 τίτλοι αθηναϊκών και επαρχιακών εντύπων και ένα σώμα διαφορετικών κειμένων που γράφτηκαν για τον Βενιζέλο κατά την εν λόγω εποχή (ιστοριογραφικά κείμενα, βιβλία, απομνημονεύματα, πολιτικά φυλλάδια, επίσημες εκδόσεις του κράτους και της ΔΙΣ, σχολικά εγχειρίδια και εγκυκλοπαίδειες). Τα βασικά συμπεράσματα που προέκυψαν από την έρευνα είναι τα εξής: κατά την περίοδο 1936-1967, ο Ελ. Βενιζέλος έγινε αντικείμενο μνημονεύσεων, οικειοποιήσεων και επικλήσεων από ολόκληρο σχεδόν το πολιτικό φάσμα, για διαφορετικούς λόγους κάθε φορά –αν και όχι με την ίδια ένταση και συχνότητα. Αυτές οι πολιτικές επικλήσεις του Βενιζέλου συντελέστηκαν ταυτόχρονα με διεργασίες ιστορικοποίησης της εποχής του, οι οποίες έλαβαν χώρα στα πεδία της ιστοριογραφίας, και των δημόσιων επετειακών και εορταστικών μνημονεύσεων. Μέσω των τριών αυτών πεδίων, η εκδοχή που επικράτησε για τον Βενιζέλο και την εποχή του ήταν κυρίως εκείνη του Κέντρου, η οποία κληροδότησε τα βασικά ερμηνευτικά της σχήματα στη Μεταπολίτευση –εποχή κατά την οποία ο Βενιζέλος εγκαθιδρύθηκε στη συλλογική μνήμη οριστικά πια ως «εθνάρχης».