Συμμετοχή και αειφορία: μέθοδος υποστήριξης λήψης αποφάσεων για τη βιώσιμη διαχείριση κοινόκτητων πόρων

Abstract

This PhD Thesis deals with the research and the development of an applied, practical method for the management of non-linear, non-regulatory human and natural common systems, such as the coastal zone, aiming to strike a balance across the three pillars of sustainability: economy, society and environment. With the Coastal Zone – one of the most complicated systems to manage – as the starting point, the aim of this Thesis evolved and expanded into the development of a wider method/framework, which could serve both as a robust, well documented decision support system and as a comprehensive framework of integrated management. Existing decision support methods are too complex and time consuming, and they usually demand expertise and highly accurate datasets (Loizidou, 2013). However, decisions are made by politicians, by Mayors and Municipal Boards, by people who have neither the capacity to use such complicated and sophisticated decision support systems, nor the time that is required to become familiar with these systems. It is thus important to develop decision support systems that are friendly to the non-expert users, i.e. the real decision makers. The relevant literature has been demonstrating for years that effective management of human/natural systems can be achieved through the development and implementation of decision support methods and through the structured participation of stakeholders (e.g. Clark, 2007; Reed, 2008). This concept guided the evolution of this Thesis towards developing an integrated management method, which would begin from a structured decision support process and develop into an integrated framework for the best possible inclusion of human actions into the natural system being studied. A simple and friendly-to-use method, addressed to the non-expert user who is the decision maker. A method that can also serve as a tool for capacity-building and knowledge transfer to the non-expert stakeholders. The result of this Thesis is the decision support method DeCyDe-4. It is a highly participatory, site and problem specific method, which incorporates a comprehensive and integrated management framework into the decision making process. The name of the method derives from the English word “decide”, where the “ci” is replaced with “Cy”, which is the shortcut for Cyprus, the writer’s homeland. Through a series of consecutive self contained, but at the same time interrelated steps, the method “produces” a specific structure for the problem/issue under study. The method considers the problem itself as the “system” and this “system” becomes the level of analysis, assessed in the parameters that better describe it. The success of DeCyDe-4 relies on the very detailed baseline study and the high level of expertise of the study team. The description of the existing situation and a detailed, accurate analysis and structure of the problem to be studied are important aspects of the success of the implementation of the method. Based on the System Approach Framework, DeCyDe-4 builds a dynamic system with four major characteristics to better describe the problem for which decision and management is required: 1. the problem is parameterized; 2. each parameter is broken down into the variables that better describe it; 3. inter-relations among parameters and their variables are identified; 4. active participation of stakeholders and decision makers is safeguarded. The results of the method must derive from a consensus by all the participants. The Adaptive Management framework (Tomlinson et al., 2011) is implemented throughout the process: the expert knowledge of the study team is transferred to the participants through the facilitator and the participants feed the facilitator with the good knowledge of the specific local conditions and the specific problems, gaps, and suggestions. The credibility of the results is combined with the simplicity in the implementation of the method and its short duration. This well structured participatory process incorporates knowledge transfer and capacity building and records collective intelligence. Innovative tools such as the “scoring through ranges” matrices, smart solutions such as the weighting “scores” through comparison between pairs, statistical, linguistic, analytical and numerical techniques, form an innovative and effective decision support system. The method aims towards simplicity, speed and ease of use, through the creation of enthusiasm and a pleasant, game-like atmosphere. Its target is to ensure that decision-makers (who lack expertise and scientific knowledge) will want to and be able to use a decision support system that they understand, and thus trust, and that helps them to identify their gaps, support their decision with data, try various scenarios, and become aware of new management possibilities. However, to achieve the level of simplicity and effectiveness that the user requires of DeCyDe-4, the developers/facilitators must be extremely well-prepared for the problem at hand. The expert team must have the necessary technical knowledge and a good under-standing of the site-specific parameters and the peculiarities of the problem, and must be able to gather the necessary scientific documentation. The most important characteristic of the method is that it can be adapted and developed to meet the specific needs and characteristics of the issue at hand, due to its highly flexible toolbox, which can be modified to meet the local peculiarities. The method’s modular structure allows the individual and independent use of each of its stages. The baseline study and the structured participation of stakeholders are mandatory elements, however. Since the completion of its evaluation and improvement phase, the DeCyDe-4 method has been implemented, in various forms, in over 20 different cases, providing solutions to a multitude of problems within the framework of national (Cyprus) and international projects. The various applications of the method have been published in international, peer reviewed journals (e.g. Marine Pollution Bulletin and Marine Policy), presented in international conferences and events, and included in the technical reports of research and applied projects where DeCyDe-4 was implemented for participatory decision-making on strategic development topics (e.g. for the implementation of the Marine Strategy Framework Di-rective in the Black Sea, the Adriatic and the Mediterranean, and the prioritization of measures to be implemented by the Republic of Cyprus within the framework of its Biodiversity Strategy). Finally, the DeCyDe-4 method has also been used for the development of several policy tools (ranging from marine litter management to the selection of practices for mitigating and adapting to sea level rise and extreme events in the Adriatic).

Το αντικείμενο της παρούσας διδακτορικής έρευνας είναι η δημιουργία μιας πρακτικής και εφαρμοσμένης μεθόδου για τη διαχείριση των μη-γραμμικών, μη-κανονιστικών ανθρώπινων και φυσικών κοινών συστημάτων, με στόχο την ισορροπία των τριών πυλώνων της αειφορίας: οικονομία, κοινωνία, περιβάλλον. Με αφετηρία την Παράκτια Ζώνη, που είναι ίσως το πιο πολύπλοκο από τα συστήματα που καλείται να διαχειριστεί ο άνθρωπος, ο στόχος της έρευνας έγινε ευρύτερος, συμπεριλαμβάνοντας τη δημιουργία ενός πλαισίου/μεθόδου που αφενός θα δίνει σε αυτούς που λαμβάνουν τις αποφάσεις τη δυνατότητα της τεκμηριωμένης απόφασης, αφετέρου δε θα αποτελεί ένα συνοπτικό πλαίσιο ολοκληρωμένης διαχείρισης. Τα μοντέλα υποστήριξης της διαδικασίας λήψης αποφάσεων που υπάρχουν είναι πολύπλοκα, συνήθως απαιτούν εξειδικευμένη γνώση και η χρήση τους είναι χρονοβόρα (Loizidou, 2013). Οι αποφάσεις όμως λαμβάνονται από πολιτικούς, από δημάρχους και δημοτικά συμβούλια, από ανθρώπους που δεν έχουν την κατάρτιση για να χρησιμοποιούν τόσο πολύπλοκα και σύνθετα υποστηρικτικά συστήματα, ούτε και τον χρόνο που χρειάζεται να αφιερώσουν, για να εκπαιδευτούν σε αυτά. Είναι σημαντικό, λοιπόν, να αναπτύσσονται συστήματα λήψης από-φασης φιλικά για τους μη εξειδικευμένους χρήστες. Καταγράφεται στη βιβλιογραφία εδώ και χρόνια η προσέγγιση ότι η αποτελεσματική διαχείριση ανθρώπινων/φυσικών συστημάτων μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την ανάπτυξη μεθόδων υποστήριξης αποφάσεων και τη δομημένη συμμετοχή των εμπλεκόμενων κοι-νωνικών εταίρων (π.χ. Clark, 2007· Reed, 2008). Αυτή η προσέγγιση ήταν καθοριστική για την εξέλιξη της διατριβής: να αναπτυχθεί μια μέθοδος ολοκληρωμένης διαχείρισης που να ξεκινά από τη διαδικασία λήψης αποφάσεων και να δίνει ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο για τη βέλτιστη δυνατή ένταξη των ανθρώπινων αποφάσεων στο φυσικό σύστημα στο οποίο αναφέρεται, απλή και φιλική στο χρήστη που συνήθως δεν έχει εξειδικευμένες τεχνικές γνώσεις, αλλά είναι αυτός που λαμβάνει τις αποφάσεις. Ταυτόχρονα, να έχει ενσωματωμένη μια διαδικασία παροχής της απαιτούμενης ή έστω της στοιχειώδους γνώσης στους μη εξειδικευμένους βασικούς εμπλεκόμενους φορείς και κοινωνικούς εταίρους. Αποτέλεσμα της διατριβής είναι η ανάπτυξη της μεθόδου DeCyDe-4 που ενσωματώνει ένα συνοπτικό, αλλά ολοκληρωμένο πλαίσιο διαχείρισης των υπό εξέταση προβλημάτων σε μια τυπική, συμμετοχική διαδικασία υποστήριξης λήψης αποφάσεων. Το όνομα της μεθόδου είναι παραφθορά της αγγλικής λέξης decide, αποφασίζω, με την αντικατάσταση του κεντρικού ci με το Cy που είναι η χαρακτηριστική διεθνής σύντμηση για την Κύπρο, την ιδιαίτερη πατρίδα της γράφουσας. Μέσα από μια διαδοχή αυτόνομων, αλλά αλληλοεξαρτώμενων βημάτων, η μέθοδος «παράγει» και δημιουργεί συγκεκριμένη δομή στο πρόβλημα για το οποίο αναζητείται απόφαση, αντιμετωπίζοντας το ίδιο το πρόβλημα σαν ένα «σύστημα» και αναλύοντας το σύστημα αυτό στις παραμέτρους που το καθορίζουν. Η μέθοδος DeCyDe-4 στηρίζεται στην ιδιαίτερα αναλυτική μελέτη βάσης και στις πολύ εξειδικευμένες τεχνικές/επιστημονικές γνώσεις των μελετητών, έτσι ώστε να επιτευχθεί μια ακριβής περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης και μια αναλυτική και ακριβής δόμηση του προβλήματος για το οποίο αναζητείται απόφαση. Με βάση το Πλαίσιο Συστημικής Προσέγγισης, η μέθοδος DeCyDe-4 χτίζει ένα δυναμικό σύστημα με τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία περιγράφουν το πρόβλημα για το οποίο αναζητείται λύση: 1. το πρόβλημα παραμετροποιείται, καταγράφονται δηλαδή οι κύριες παράμετροι που το καθορίζουν και το περιγράφουν· 2. εντοπίζονται/καθορίζονται οι μεταβλητές για την κάθε παράμετρο· 3. προσδιορίζονται οι σχέσεις αλληλεξάρτησης παραμέτρων και μεταβλητών· 4. διασφαλίζεται η ενεργός και ουσιαστική συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων/ εμπλεκόμενων φορέων και των ατόμων που λαμβάνουν τις αποφάσεις σε όλα τα στάδια της διαδικασίας· τα αποτελέσματα της μεθόδου προκύπτουν ως συναινετι-κές αποφάσεις των συμμετεχόντων. Σε όλη τη διάρκεια της διαδικασίας εφαρμόζεται ο «οριζόντιος» στόχος της κυκλικής κίνησης, της επανατροφοδότησης της «γνώσης»: η μέθοδος τροφοδοτείται από την εξειδικευμένη γνώση των ειδικών και την πρόσληψη και γνώση των μη ειδικών συμμετεχόντων. Οι συμμετέχοντες λαμβάνουν νέα γνώση μέσα από την υλοποίηση της μεθόδου, και αυτό αποτελεί μια συνεχή, κυκλική διαδικασία, συγκροτώντας ένα πλαίσιο Προσαρμοστικής Διαχείρισης (Adaptive Management, Tomlinson et al., 2011). Η αξιοπιστία των αποτελεσμάτων συνδυάζεται με τη απλότητα της χρήσης των εργαλείων της μεθόδου και τη σύντομη διάρκεια της εφαρμογής. Η απλότητα στη χρήση και η δόμηση μιας μη χρονοβόρας συμμετοχικής διαδικασίας, που να ενσωματώνει γνώση και κατάρτιση και να καταγράφει τη «συλλογική ευφυΐα» (collective intelligence) αποτέλεσαν τις βασικές αρχές ανάπτυξης της μεθόδου υποστήριξης αποφάσεων DeCyDe-4. Με καινοτόμες πρακτικές όπως η μέθοδος των διαβαθμισμένων ορίων, με «έξυπνες» λύσεις όπως η απόδοση βαθμού σημασίας με τη σύγκριση ζευγών, καθώς και στατιστικές, γλωσσικές, αναλυτικές και αριθμητικές τεχνικές, δημιουργούνται απλά εργαλεία, στα οποία ενσωματώνονται αρχές εκπαίδευσης ενηλίκων και μη τυπικής μάθησης. Η μέθοδος στοχεύει στην απλότητα, την ταχύτητα και την ευκολία στη χρήση, μέσα από τη δημιουργία ενθουσιασμού και ευχάριστης αίσθησης παιχνιδιού. Στόχος είναι οι άνθρωποι που λαμβάνουν τις αποφάσεις (και που συνήθως δεν είναι ειδικοί, δεν έχουν την επιστημονική γνώση) να θέλουν και να μπορούν να χρησιμοποιήσουν ένα σύστημα υποστήριξης των αποφάσεών τους, που θα το κατανοούν και γι’ αυτό θα το εμπιστεύονται, που θα τους βοηθά να εντοπίσουν τα κενά τους, να τεκμηριώσουν την απόφασή τους, να δοκιμάσουν σενάρια επιλογών, να ενημερωθούν και να καταρτιστούν σε νέες δυνατότητες. Επειδή όμως, το απλό πολλές φορές είναι το πιο δύσκολο, για να πετύχει την απλότητα στη χρήση και ταυτόχρονα την αποτελεσματικότητα, η μέθοδος DeCyDe-4 απαιτεί μεγάλη προετοιμασία για κάθε πρόβλημα για το οποίο υλοποιείται. Χρειάζεται πολλή δουλειά, πολύ εξειδικευμένες τεχνικές γνώσεις, πολύ εκπαιδευμένη ομάδα μελέτης, καλή γνώση των τοπικών παραμέτρων και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του προβλήματος, αυστηρή δομή και επιστημονική τεκμηρίωση. Το σημαντικό χαρακτηριστικό της μεθόδου είναι ότι προσαρμόζεται και αναπτύσσεται ανάλογα με τις ειδικές ανάγκες και τα χαρακτηριστικά του προβλήματος για το οποίο εφαρμόζεται, εξ αιτίας της πολύ ευέλικτης εργαλειοθήκης της μεθόδου, που προσαρμόζεται κάθε φορά στις πιθανές τοπικές ιδιαιτερότητες. Η μέθοδος έχει αρθρωτή δομή, δηλαδή κάθε στάδιο της μεθόδου μπορεί να εφαρμοστεί αυτοτελώς. Απαραίτητη είναι πάντα η δημιουργία της μελέτης βάσης, καθώς και η δομημένη συμμετοχή των βασικών κοινωνικών εταίρων. Από την ολοκλήρωση της περιόδου αξιολόγησης και βελτίωσης μέχρι και σήμερα, η μέθοδος DeCyDe-4 έχει εφαρμοστεί και εφαρμόζεται με διάφορες μορφές, δομές και εργα-λεία, σε περισσότερες από 20 περιπτώσεις, δίνοντας λύσεις σε πολλαπλά προβλήματα, σε έργα τόσο διεθνή όσο και τοπικά (της Κύπρου). Έχουν γίνει δημοσιεύσεις από τις εφαρμογές της μεθόδου σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά (π.χ. στο Marine Pollution Bulletin και το Marine Policy) παρουσιάσεις σε διεθνή συνέδρια και επιστημονικές ημερίδες, έχουν γραφτεί τεχνικές εκθέσεις στο πλαίσιο ερευνητικών και εφαρμοσμένων έργων, όπου η μέθοδος DeCyDe-4 υλοποιήθηκε για τη συμμετοχική λήψη απόφασης, κυρίως σε αναπτυξιακά θέματα (π.χ. για την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Θαλάσσιας Στρατηγικής στην Μαύρη Θάλασσα, την Αδριατική και τη Μεσόγειο, ή για την ιεράρχηση των δράσεων που θα υλοποιηθούν από την Κυπριακή Δημοκρατία στο πλαίσιο της εφαρμογής της Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα). Αναπτύχθηκαν οδηγοί και εργαλεία πολιτικής (policy tools) σε πολλές εφαρμογές (από τη διαχείριση των σκουπιδιών της θάλασσας μέχρι την επιλογή των δράσεων για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων από την ανύψωσης της στάθμης της θάλασσας και τα ακραία καιρικά φαινόμενα στην Αδριατική Θάλασσα).