Η χρήση της πατερικής παράδοσης στους πρώτους Έλληνες Ευαγγελικούς και η σημασία της για τον σύγχρονο οικουμενικό προβληματισμό

Abstract

This dissertation explores the use of the Patristic Tradition among the first Greek Evangelicals during the 1858-1911 period, based on an extensive archival research. The first part of the dissertation demonstrates that the dialectic with the Patristic Tradition is a common and inherent (and not “occasional” or “marginal”) practice of the Reformation since its very beginning in the 16th century, as the first Reformers, and especially Luther and Calvin, interacted extensively with the Church Fathers in their writings. This then proves clearly that the real meaning of Sola Scriptura is not the rejection of Tradition, but a critical reception of and creative dialectic with her. Thus, in the context of this dialectic, the Reformers expressed many times their appreciation of the Fathers, exegeted the Bible in dialogue with them, underlined that their faith was in line with the original faith of the Fathers, and also identified points on which they considered that the teaching of the Roman Catholic Church had deviated, not just from the Bible, but also from the Fathers. In other cases, they criticized the Fathers in cases where they identified contradictions, either between the Fathers themselves, or between them and the Bible, which in any case had the final authority for the Reformers.The second part of this dissertation explores how this spirit of appreciation and critical reception of the Patristic Tradition was also a characteristic of the first Greek Evangelicals. Although they lived and wrote under particularly difficult conditions, the first Greek Evangelicals interacted extensively with the Fathers (more than 1,000 references to them have been identified), expressed repeatedly their admiration and appreciation for the Fathers, especially those of the first five centuries, and particularly the Eastern Fathers (esp. St. John Chrysostom). Hence, the first Greek Evangelicals published Patristic texts, exegeted the Bible in dialogue with the Fathers (pioneering in the synthesis of Patristic and historical-critical Biblical hermeneutics in Greece), highlighted their own agreement with them, and underlined points which they identified as deviations of the Orthodox Church of their era from the Patristic teaching. In some cases, they also expressed their criticism to the Fathers themselves.Among the various theological issues that the first Greek Evangelicals discussed as they dialogued with the Fathers, one that is particularly interesting is that of the relationship between Scripture and Tradition. Their writings on this topic reveal some important points of convergence between Evangelical and Orthodox theology (despite their particular differences), which can also be considered as contributions to the contemporary ecumenical reflection. Nevertheless, on other issues that were studied (not least on ecclesiological issues such as baptism, eucharist and ministry) it is the differences rather than convergences that stand out in their writings.The third part of the dissertation evaluates the methodology and the topics selected by the first Greek Evangelicals in their dialectic with the Patristic Tradition. Despite the methodological problems identified in various parts of their writings, it is nevertheless undisputable that this whole dialectic constitutes a significant contribution for the contemporary ecumenical reflection, not only historically (by revealing the first historical attempt for ecumenical approach and theological interaction between Orthodox and Evangelicals in Greece), but also theologically, both in the context of the specific theological issues that were studied (especially on the relationship between Scripture and Tradition), and as an overall stance towards the Church Fathers: as this study highlights, the fact that the Fathers are the common ground that all churches share, demonstrates their great importance for the development of the contemporary ecumenical movement.

Η παρούσα διατριβή μελετά τη χρήση της Πατερικής Παράδοσης στους πρώτους Έλληνες Ευαγγελικούς κατά την περίοδο 1858-1911 με βάση εκτενές αρχειακό υλικό. Το πρώτο μέρος της διατριβής υπογραμμίζει ότι η διαλεκτική με την Πατερική Παράδοση αποτελεί μία συνήθη και έμφυτη (και όχι «περιστασιακή» ή «περιθωριακή») πρακτική της Μεταρρύθμισης, ήδη από τον 16ο αιώνα, καθώς οι πρώτοι Μεταρρυθμιστές, και ιδιαίτερα ο Λούθηρος και ο Καλβίνος, στα γραπτά τους διαλέχθηκαν εκτενώς με τους Πατέρες της Εκκλησίας. Έτσι, απέδειξαν ξεκάθαρα ότι το πραγματικό νόημα του Sola Scriptura δεν ήταν η απόρριψη της Παράδοσης, αλλά η κριτική πρόσληψή της, και η δημιουργική διαλεκτική μαζί της. Στο πλαίσιο αυτής της διαλεκτικής, οι Μεταρρυθμιστές πολλές φορές εξέφρασαν το θαυμασμό τους για τους Πατέρες, εξήγησαν τη Βίβλο σε διάλογο με αυτούς, τόνισαν ότι η δική τους πίστη ήταν σε ευθυγράμμιση με την γνήσια πίστη των Πατέρων, ενώ παράλληλα ανέδειξαν σημεία στα οποία εντόπιζαν αποκλίσεις της διδασκαλίας της Καθολικής Εκκλησίας, όχι μόνο από την Αγία Γραφή, αλλά και από τους Πατέρες. Άλλες φορές πάλι, επέκριναν τους Πατέρες όποτε εντόπιζαν αντιφάσεις, είτε μεταξύ τους, είτε μεταξύ αυτών και της Βίβλου, η οποία σε κάθε περίπτωση αποτελούσε για αυτούς την τελική αυθεντία.Το δεύτερο μέρος της διατριβής αναδεικνύει το πώς αυτό το πνεύμα εκτίμησης και κριτικής πρόσληψης της Πατερικής Παράδοσης υπήρξε αντίστοιχα χαρακτηριστικό και των πρώτων Ελλήνων Ευαγγελικών. Παρότι έζησαν και έγραψαν υπό ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες, οι πρώτοι Έλληνες Ευαγγελικοί διαλέχθηκαν εκτενώς με τους Πατέρες (εντοπίστηκαν πάνω από 1.000 αναφορές τους σε αυτούς), εξέφρασαν κατ’ επανάληψη τον θαυμασμό και την εκτίμησή τους προς τους Πατέρες, ιδιαίτερα μάλιστα για αυτούς των πρώτων πέντε αιώνων, και μάλιστα τους Ανατολικούς Πατέρες, και ιδίως τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο. Έτσι, εξέδωσαν κείμενά τους, μελέτησαν τη Βίβλο σε διάλογο μαζί τους (πρωτοπορώντας στη σύνθεση Πατερικής και ιστορικής-κριτικής ερμηνευτικής της Βίβλου στην Ελλάδα), ανέδειξαν τη δική τους συμφωνία μαζί τους, και επεσήμαναν σημεία στα οποία εντόπιζαν απόκλιση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της εποχής τους από την Πατερική διδασκαλία, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις εξέφρασαν και την κριτική τους προς τους ίδιους τους Πατέρες. Μεταξύ των διαφόρων θεολογικών θεμάτων που πραγματεύθηκαν οι πρώτοι Έλληνες Ευαγγελικοί, διαλεγόμενοι με τους Πατέρες, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα όσα έγραψαν σχετικά με την σχέση Αγίας Γραφής και Παράδοσης. Εκεί εντοπίζονται σημαντικά σημεία σύγκλισης της Ευαγγελικής με την Ορθόδοξη θεολογία, παρά τις επιμέρους διαφορές τους, τα οποία αποτελούν συμβολή και στον σύγχρονο οικουμενικό προβληματισμό. Είναι βέβαια γεγονός ότι σε άλλα θέματα, ιδιαίτερα σε θέματα εκκλησιολογίας όπως το βάπτισμα, την Ευχαριστία και την ιεροσύνη, τελικά στα γραπτά τους μάλλον αναδεικνύονται οι διαφορές στην προσέγγιση των δύο πλευρών, ενώ τα σημεία δυνητικής σύγκλισης είναι σαφώς λιγότερα.Το τρίτο μέρος της διατριβής προβαίνει σε μια αποτίμηση και αξιολόγηση της μεθοδολογίας και της θεματολογίας που επέλεξαν οι πρώτοι Έλληνες Ευαγγελικοί κατά την διαλεκτική τους με την Πατερική Παράδοση. Παρόλα τα μεθοδολογικά προβλήματα που εντοπίζονται σε διάφορα σημεία των κειμένων τους, είναι εντούτοις αδιαμφισβήτητο ότι η όλη διαλεκτική αποτελεί μία σημαντική συμβολή και για τον σύγχρονο οικουμενικό προβληματισμό, όχι μόνο στο πλαίσιο των επιμέρους θεολογικών ζητημάτων που εξετάζονται (ιδίως στο θέμα σχέσης Αγίας Γραφής και Παράδοσης), αλλά και συνολικότερα, καθώς αναδεικνύει τη σημασία των Πατέρων ως κοινού εδάφους όλων των εκκλησιών, ενώ αντίστοιχα αποτελεί και ιστορικά την πρώτη απόπειρα οικουμενικής προσέγγισης και θεολογικής αλληλεπίδρασης Ορθόδοξων-Ευαγγελικών στην Ελλάδα.