Η αρχαιολογία της μοναξιάς: η απομόνωση του σοφόκλειου τραγικού ήρωα μεταξύ ήθους και μύθου

Abstract

The present study focuses on the notion of loneliness of the sophoclean tragic hero, as an element of his ethos and as a leit motiv of his myth, as the latter is handled by the poet. It has been already stressed that the sophoclean tragic hero acts alone, he is differentiated or excluded from his social environment and has the strong impression that he is abandoned even by gods. Nevertheless, there has been no extended analysis of the self-consciousness of the hero’s isolation, of the factors that provoke this situation and the sentiments that they entail, of the ways the hero faces his solitude or even chooses to intensify it. In the recent years, many essays on the inner world and the emotions of the ancient Greeks have been written, but the feeling of loneliness is totally absent, as it is in general prescribed as an emotion of the post-industrial era of the 20th century. The question is, though, how can a feeling or an inner state that is considered to be inherent in the human condition be absent from people of antiquity? We must also keep in mind that even the science of psychology focused on this sentiment only few years ago, although the symptoms of stress, anxiety or depression were analysed thoroughly. In this dissertation, all versions of the loneliness of the central tragic figures in the extant sophoclean dramas will be analysed by deploying terms of psychology, sociology, philosophy, but mainly focusing on the language of the heroes and the organisation of the mythological material by the poet. The sophoclean hero finds himself in situations of deliberate or imposed alienation (illness, madness, loss of social status, exile, mourning, lovesickness, old age), ready to act alone (solitary attack, solitary burial, solitary suicide) and confront the terrible consequences alone. The term “archaeology of loneliness” has been used because the origins of a so common feeling nowadays and an intrinsic element of the human condition will be researched herein. The nature and the civilization, the mortality and the eternity, the familiar and the uncanny, the sacred and the miasma, the ill and the healthy, the conventional and the different, the norm and the excess, the male and the female, the Self and the Other, the youth and the old age, the person and the society are the constant divisions that the human has to confront, doomed to feel alone because of his uniqueness. The tragic hero is always liminal, on the edge, and that' s why he is the most appropriate embodiment of all these contradictions and through his figure we can deal with the terror vacui, although behind the empty eyes and the open mouth of the mask there is nothing else but a human who is addressing us, so as to share the primordial and inevitable loneliness.

Η διατριβή αυτή ερευνά την έννοια της μοναξιάς του σοφόκλειου τραγικού ήρωα, ως στοιχείο του ήθους του αλλά και δομικό στοιχείο του μύθου του, όπως τον πραγματεύεται ο Σοφοκλής. Έχει ήδη υπογραμμιστεί από διάφορες μελέτες ότι ο σοφόκλειος τραγικός ήρωας ενεργεί μόνος, αποκλίνει ή αποκλείεται με τη συμπεριφορά του από την κοινότητα και έχει την ισχυρή εντύπωση ότι έχει εγκαταλειφθεί από τους θεούς. Ωστόσο δεν έχει γίνει κάποια εκτεταμένη ανάλυση της συνείδησης του ήρωα για την απομόνωση του, του τρόπου με τον οποίο αυτός και τα άλλα πρόσωπα την αντιλαμβάνονται, των παραγόντων ή των καταστάσεων που την προκαλούν και των συναισθημάτων που συνεπάγονται, των τρόπων που την αντιμετωπίζει ή μάλλον των τρόπων που επιλέγει να την επιτείνει. Τα τελευταία χρόνια έχουν γραφτεί πολλές μελέτες για την εσωτερικότητα και τα συναισθήματα των Αρχαίων Ελλήνων, αλλά το συναίσθημα της μοναξιάς απουσιάζει εντελώς από αυτές τις αναλύσεις, καθώς εγγράφεται ως ένα συναίσθημα της μετα-βιομηχανικής εποχής του 20ού αι. Το ερώτημα, όμως, είναι πώς μπορεί ένα συναίσθημα ή έστω μια εσωτερική κατάσταση, που θεωρείται εγγενής της ανθρώπινης ύπαρξης, να απουσιάζει σε ανθρώπους άλλων ιστορικών εποχών. Aκόμα και η επιστήμη της ψυχολογίας δεν εστίασε στο συναίσθημα αυτό παρά μόνο πρόσφατα, μολονότι τα συμπτώματα που τη συνοδεύουν (άγχος, κατάθλιψη) είχαν αναλυθεί διεξoδικά. Σε αυτή τη διατριβή θα επιχειρηθεί η ανάλυση των διαφόρων εκδοχών της μοναξιάς των κεντρικών τραγικών μορφών στα σωζόμενα σοφόκλεια δράματα αξιοποιώντας όρους της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας, της φιλοσοφίας, αλλά κυρίως εστιάζοντας στη γλώσσα των ηρώων και την οργάνωση του μυθολογικού υλικού από τον ποιητή. Ο σοφόκλειος ήρωας βρίσκεται συχνά σε καταστάσεις εκούσιας ή ακούσιας μόνωσης (νόσος, μανία, απώλεια κοινωνικής ταυτότητας, εξορία, πένθος, ερωτική απόρριψη, γήρας), έτοιμος να επιτελέσει μοναχικές πράξεις (μοναχικές επιθέσεις, μοναχικές ταφές, μοναχικές αυτοκτονίες) και να υποστεί μόνος του τις καταστροφικές συνέπειες. Ο όρος “αρχαιολογία της μοναξιάς” χρησιμοποιήθηκε γιατί σε αυτή τη μελέτη θα επιχειρηθεί η αναζήτηση των απαρχών ενός τόσο κοινού σήμερα συναισθήματος, το οποίο όμως εγγράφεται στην ίδια την ουσία της ανθρώπινης φύσης· η φύση και ο πολιτισμός, η θνητότητα και η αιωνιότητα, το οικείο και το ανοίκειο, το μιαρό και το ιερό, το νοσούν και το υγιές, το συμβατικό και το διαφορετικό, η νόρμα και η υπερβολή, το αρσενικό και το θηλυκό, ο εαυτός και ο Άλλος, η νιότη και το γήρας, το πρόσωπο και η κοινωνία είναι οι διαρκείς διχασμοί με τους οποίους έρχεται αντιμέτωπος ο άνθρωπος καταδικασμένος να νιώθει μόνος εξαιτίας της μοναδικότητάς του. Ο τραγικός ήρωας πάντα στο μεταίχμιο γίνεται η υποδειγματική ενσάρκωση αυτών των αντινομιών και μπορούμε στο πρόσωπό του να διαχειριστούμε τον terror vacui, μολονότι πίσω από τα κενά μάτια του προσωπείου, πίσω από το χάσκον στόμα του δεν είναι παρά ένας Άνθρωπος που απευθύνεται σ' εμάς, για να μοιραστούμε την αρχέγονη αλλά άφευκτη μοναξιά μας.