Η περί ύλης διδασκαλία του αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού: το κτισιολογικό υπόβαθρο της αντιμανιχαϊκής του θεολογίας

Abstract

ABSTRACT The present thesis studies the concept of ‘matter’ in the context of Saint John the Damascene’s anti-Manichaean apologetics, and attempts to demonstrate the historical prerequisites driving the cosmological search. Following the development and transformation of the concept in the course of history, it sheds light on the transition from Greek cosmology to Christian ktisiology, and accentuates the anti-Manichaean and anti-dualist character of the Damascene’s entire theology, which is characterised by his clearly anti-dualist stance, wholly aligned to Orthodox cosmology.The impasse of Manichaean dualism is confronted with rigorous arguments, which signify the Triune God as the single, self-existent, and constituting cause of existence, Who is ontologically superior to creation and history, as He alone creates beings in a God-like fashion, bringing them forth from non-being into being.In many analysed textual contexts, the Damascene replaces the term ‘matter’ (ὕλη) with the term ‘creation’ (κτίσις), thus revealing the equivalence of the two terms in his theology. Matter is synonymous to the createdness, mutability, and corporeality of beings. Following the text of Genesis closely, the Saint reveals the essentially benign nature of matter, and treats the thorny topics of evil and theodicy under the light of ktisiology. Matter is the product of the all-powerful divine will. Matter-creation is de-idolized by being demystified, which in turn gradually leads to the recognition of matter in the light of the teaching on creation, as well as on divine incarnation. The holy Father remains in a spirit of constant respect towards the whole of created reality.The thesis further analyses the multivalent concepts of divine providence, prescience, and human purpose in relation to human free will, in order to clarify the dialectic tension latent in their correlation, and to emphasize the difference between the deterministic Manichaean worldview and the Orthodox view of the world. The logoi of beings are approached as wills, paradigms, purposes, and primarily as images of the divine will, thus promoting the central position of the logoi possess in his ktisiology. In conclusion, the ontological character of the Damascene’s ktisiology is clearly demonstrated.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα διατριβή κινείται στον άξονα της έννοιας της ύλης, και επιχειρεί να εκθέσει τις ιστορικές προϋποθέσεις της κοσμολογικής αναζήτησης. Διαμέσου της μετεξέλιξης και της μεταστοιχείωσης των εννοιών στο διάνυσμα της ιστορίας, ρίχνει φως στη μετάβαση από την ελληνική κοσμολογία στη χριστιανική κτισιολογία, και αναδεικνύει τον αντιμανιχαϊκό και αντιδυαρχικό χαρακτήρα της σύνολης θεολογίας του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού, ο οποίος είναι πάντα σύστοιχος με την Ορθόδοξη κοσμολογία. Το άτοπο της μανιχαϊκής δυαρχίας αντικρούεται με στέρεα επιχειρήματα, που καταδεικνύουν τον Τριαδικό Θεό ως μόνη, αυθύπαρκτη συστατική αρχή του παντός και ως το μείζον της κτίσης και της ιστορίας, αφού μονάχα Αυτός δημιουργεί όντα θεοπρεπώς, άγοντάς τα από το μη ον στο είναι. Σε διάφορες αναλυόμενες κειμενικές συνάφειες, ο ιερός Δαμασκηνός εναλλάσσει ή και αντικαθιστά τον όρο ύλη με τον όρο κτίση, φανερώνοντας έτσι την ταυτοσημία των δύο εννοιών στη θεολογία του. Η ύλη είναι συνώνυμη της κτιστότητας, της τρεπτότητας και της σωματικότητας των όντων. Στοιχώντας στο κείμενο της Γένεσης, ο άγιος φανερώνει την αγαθότητα της ύλης, και αναλύει τα ακανθώδη ζητήματα του κακού και της θεοδικίας υπό το πρίσμα της κτισιολογίας. Η ύλη είναι προϊόν της πανσθενουργού θείας βούλησης. Η αποειδωλοποίηση της ύλης-κτίσης επιτυγχάνεται μέσα από την απομύθευσή της, κάτι που σταδιακά οδηγεί στην καταξίωση της ύλης στο φως τόσο της περί δημιουργίας διδασκαλίας, όσο και της θείας ενανθρώπισης. Συγχρόνως, ο ιερός Πατήρ διατελεί έμπλεος σεβασμού και τιμής για τη σύμπασα κτιστή πραγματικότητα.Περαιτέρω, η διατριβή αναλύει σε βάθος τις πολυσήμαντες έννοιες της θείας πρόνοιας, της πρόγνωσης και του ανθρώπινου προορισμού σε σχέση με την ανθρώπινη ελευθερία, προκειμένου αφενός να διαφανεί η μεταξύ τους διαλεκτική ένταση, κι αφετέρου να καταδειχθεί το διάφορο του ντετερμινιστικού μανιχαϊκού κοσμοειδώλου και της ορθόδοξης θεώρησης του κόσμου. Η θεώρηση των λόγων των όντων ως θελημάτων, παραδειγμάτων, προορισμών, αλλά πρωτίστως ως εικόνων της θείας βουλής φανερώνει τον κομβικό ρόλο που διαδραματίζουν στην κτισιολογία του Δαμασκηνού. Από τα ανωτέρω εμφαίνεται σαφώς ο οντολογικός χαρακτήρας της κτισιολογίας του Δαμασκηνού.