Οργάνωση φθογγικού υλικού και μορφής στα διπλά κοντσέρτα του Νίκου Σκαλκώτα: κλασική παράδοση και καινοτομία

Abstract

Nikos Skalkottas (1904-1949) is a Greek composer who studied in Berlin (1921-1933) with Kurt Weil, Philipp Jarnach and mainly with Arnold Schoenberg. He has composed both chamber and orchestral music and his musical language comprises serial, atonal and tonal idioms. Among his thirty orchestral works, fourteen concertos or concertante works can be found, and four of them are double concertos: Concerto for piano, violin and orchestra (1930), Concertino for two pianos (1935), Concerto for violin, viola and wind orchestra (1939-40) and Concerto for two violins and orchestra (1944). These four concertos have been composed in different periods of his compositional career, representing different phases of his creativity. In addition, except for the Concertino (Twelve-tone), all the other works are in an atonal idiom. As a result, by analyzing works so different from each other we intent to give a wider view of his compositional method by comparing their formal and pitch organization.Through the analysis of the four double concertos of Nikos Skalkottas, composed during several periods in his life, conclusions regarding the theme and the basic idea, the development and the developmental processes, recapitulation and repetitions, the role of the orchestra and tradition and innovation emerged. Although in general the movements of the concertos follow traditional norms, there are several differences between the concertos that do not relate to some kind of evolution. They are rather related to compositional choices, the basic idea and the creation of form through this. This conclusion is drawn on the basis of some common factors in all the concertos under consideration. Methodologically, for the purpose of analyzing the four double concertos, theoretical tools that are used focus on two issues: atonal pitch organization and musical form in the twentieth century.

Η παρούσα διατριβή στοχεύει στην αναλυτική προσέγγιση των τεσσάρων διπλών κοντσέρτων του Νίκου Σκαλκώτα, ως ένα επαρκές δείγμα του τρόπου με τον οποίο χρησιμοποίησε δημιουργικά τη μορφή, το είδος του κοντσέρτου και τη συνύπαρξη δύο σολιστών. Το δείγμα αυτό περιλαμβάνει τρία ελεύθερα ατονικά και ένα δωδεκαφθογγικό έργο, καλύπτοντας εν μέρει και το αναλυτικό κενό που υπάρχει στη βιβλιογραφία, όσον αφορά στην ανάλυση της ατονικής μουσικής του συνθέτη. Τα υπό εξέταση έργα καλύπτουν όλες τις δημιουργικές περιόδους του συνθέτη [Κοντσέρτο για πιάνο βιολί και ορχήστρα(1930), Κοντσερτίνο για δύο πιάνα και ορχήστρα(1935), Κοντσέρτο για βιολί, βιόλα και ορχήστρα πνευστών (1939) και Κοντσέρτο για δύο βιολιά και ορχήστρα(1944)]. Η διαδικασία της ανάλυσης και τελικής σύγκρισης των εν λόγω έργων επιχειρεί: A) να φέρει στην επιφάνεια κοινά στοιχεία που μπορεί να έχουν έργα τελείως διαφορετικού ιδιώματος, B) να αναδείξει διαφορές ανάμεσα σε ομοειδή έργα, Γ) να δείξει μέσω του συνδυασμού αναλυτικών μεθοδολογιών τρόπους και τεχνικές προσέγγισης της ατονικής μουσικής του συνθέτη, Δ) να εξερευνήσει μέσα από υφολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά τον τρόπο με τον οποίο ο Σκαλκώτας αντιμετωπίζει το είδος του διπλού κοντσέρτου, Ε) να φέρει στην επιφάνεια τις νεοκλασικές εκφάνσεις του έργου του συνθέτη ΣΤ) να θέσει ζητήματα που αφορούν στο δημιουργικό διάλογο του συνθέτη με την παράδοση και τη νεωτερικότητα. Η διατριβή αποτελείται από έξι κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο θέτει το μεθοδολογικό πλαίσιο και τους βασικούς προβληματισμούς της έρευνας και τοποθετεί τον Σκαλκώτα και τα κοντσέρτα του στο ιστορικό τους πλαίσιο. Γίνεται αναφορά στις θεωρίες που θα αποτελέσουν τη μεθοδολογική βάση της ανάλυσης και τίθενται θέματα ορολογίας και μορφολογικών προτύπων. Τα τέσσερα διπλά κοντσέρτα αναλύονται στα επόμενα κεφάλαια ξεχωριστά, τοποθετημένα κατά χρονολογική σειρά, ενώ κάθε κεφάλαιο περιλαμβάνει τα συμπεράσματα για κάθε μέρος χωριστά. Το τελευταίο κεφάλαιο της διατριβής αναφέρεται σε γενικές παρατηρήσεις, συμπεράσματα και συγκρίσεις και αναδεικνύεται τελικά ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο ο Σκαλκώτας συνεχίζει τη ρομαντική παράδοση στη μορφή του κοντσέρτου αξιοποιώντας διάφορα ιδιωματικά στοιχεία της μουσικής του γλώσσας δημιουργικά. Ο τρόπος που διαχειρίζεται τις παραλλαγές μέσα στα πλαίσια τέτοιων μορφών αποτέλεσε βασικό πυλώνα της ανάλυσης και προέκυψαν τύποι μετασχηματιστικών διαδικασιών, που μπορούν να εφαρμοστούν τελικά σε μεγάλο μέρος της εργογραφίας του. Οι διαδικασίες αυτές λειτουργούν ταυτόχρονα ως παράγοντες ενότητας και διαφοροποίησης και συχνά συνδέονται με δομικούς παράγοντες. Σε κάθε περίπτωση, η ανάλυση του ατονικού και δωδεκαφθογγικού έργου του Σκαλκώτα περιλαμβάνει τα παραπάνω ως αναπόφευκτο στοιχείο, ενώ παράλληλα δεν απουσιάζουν φθόγγοι βαρύνουσας σημασίας σε ατονικό περιβάλλον, διατονικά και τροπικά στοιχεία ακόμα και σε δωδεκαφθογγικό πλαίσιο, συμμετρίες, διαστρωματωμένες υφές και ιδιωματικοί τρόποι διαχείρισης μεθόδων και τεχνικών σύνθεσης. Έτσι, η οποιαδήποτε αναλυτική προσέγγιση τέτοιων έργων οφείλει να συνδυάζει μεθοδολογικά εργαλεία και τεχνικές, ώστε να προσεγγίσει το πλήθος των εγγενών αυτών στοιχείων, που τελικά χαρακτηρίζουν την τόσο ιδιαίτερη μουσική γλώσσα του συνθέτη.